davam.az - BÜTÖV AZƏRBAYCAN ADINA! > Çap səhifəsi > XOCALI

Nazim Muradoğlu
25-26 Şubat 1992...
Hemin günün alatoranlığında çox-çox bic ağrılara hamile dünya bu memlekete növbeti bic övladını bexş etti... Bu övladın ayağı çox “sayalı” oldu. Düşmen süngülerinin müşayieti ile torpağa qedem qoyan bu “qonaq” özü ile saysız-hésapsız facieler, ölüm havası getirdi... Amma bu “bicin”, ana betnindeki uyuşu çox çekdi: dörd ilden de çox. Hele 1988. ilin Şubat-Mart aylarında Érmenilerin Sumqayıt’takı feallığı bu facieni teker üstüne mindirmişdi. Ve 26 Şubat bütün dehşetleri ile memlekete doğru irelileyirdi...
1988. ilin Kasım ayında bir-iki ağacının kesilmesiyle xalqı hiddetlendiren Topxana Méşesi, minlerle adamı qetle yétirilerken çox soyuqqanlılıqla qarşılanan Xocalı’dan cemi bir néçe kilométr mesafede idi. Balta sesine qalxan xalq, vehşice qetl édilen insanların feryadına ses vérmedi. Esrin en böyük facielerinden birine: milli soyqırıma ağlagelmez é’tinasız yanaşan xeyanitkâr dövlet rehberleri Xocalı haraylarına Rus dilinde “né béspokoytés’, vsé budet normal’no!” cavabını vérerek növbeti xeyanetlerin sénaryosunu hazırlayırdılar. Ve bélece o müdhiş gün başladı, Ruslar ve Érmeniler géce iken dinc ehaliye hücum éttiler, qadın, uşaq, qoca, qız-gelin bir-birine qatıldı, tankların altında xıncım-xıncım ezildi. Südemer körpeler belekdece süngülendi, analarının döşlerinde boğuldular. O gün, dünyanın en Allahsız günüydü. O géce sehere qeder insanların ölüm-heyat mübarizesi gédirdi. O zaman hele alınmaz qala kimi müqavimet gösteren Şuşa, Qarabağ’ın dilber gûşesi olan Ağdam, Xocalıların penah getirdikleri yérler idi. Xocalılar o géce buzlu-şaxtalı havada düşmen güllesine tuş olmamaq üçün méşelerle, dağlarla Ağdam’a teref qaçırdılar. Xocalı havaalanı düşmen eline kéçerken artıq tehlüke üçün tam esas vardı. Bunları önlemek üçün bütün tedbirler görülmeliydi. Amma bu işlere mes’ul bigâne şexsler onda Bakû’da rahat menzillerinde öz qadınları ve uşaqlarıyla Rusça danışa-danışa qorxu filmlerine baxır, bahalı réstoranlarda özleri kimi exlaqsız qadınlarla qedeh toqquşdururdular. Éle hemin anlar Qarabağ torpaqlarında kino léntlerine köçürülmeyen, qorxu filmlerindeki épizodları kölgede qoyan facieler baş vérirdi. Mehz hemin anlar Érmeniler de Rus qardaşlarıyla böyük qelebelerini qéyd éderek qedeh toqquşdururdular. Bakû’dakılarla Érmenilerin héç bir ferqi yoxdu. Eslinde Bakû’dakılar Érmenilerden daha qorxulu idiler; çünki onlar içimizdeki maskalanmış düşmenlerdi...
Xocalı aéroportunun reisi, efsanevî döyüşçü, Azerbaycan’ın Millî Qehremanı merhum Elif Hacıyév defelerle Bakû ile irtibat qursa, Bakû’dan yardım sözü alsa da héç bir herbî, fizikî, diplomatik yardım görmedi. Bélece, Xocalı, düşmen tanklarının tırtılları altında mehv olup gétti, yüzlerce qız-gelin esir alındı. Dağlar-dereler uşaq-qoca, qız-gelin méyitleriyle doldu. Merhum téléjurnalist, Milli Qehreman Çingiz Mustafayév’in hönküre-hönküre donmuş uşaq méyitlerini çekip göstermesi héç vaxt unutulmamalıdır. Bu, bizim şerefsizlik tariximizdi: herkese ibret dersi ola bilen tariximiz...
O anlar Xocalı’dan baş götürüp qaçan insanlar dağları, dereleri doldurmuştu. Her terefde ölümle baş-başa qalan insanlar vardı. Biz onlardan sadece bir kısmının başına gelenleri sizlere anlatmaq isteyirik...
İşte ölümden qaçanların içinde bir deste qadın vardı. Onlar o şaxtalı qış gécesinde bir-birine sığınaraq derdlerini ağıya, söze tökerek derdli bayatılarla ovunmaq isteyirdiler. İsti yuvasını itiren ananı derdden başqa ne ovudar ki?..
Bala vay,
Bal yémedim, bala vay.
Çöp yığdım, yuva qurdum,
Uçurtmadım bala, vay.
Başqa bir ana üzünü göye tutaraq onun sesine ses vérir:
Véren sen,
Alan sensen, véren sen,
Gâh évler bezedirsen,
Gâh édirsen viran sen!
Érmeni eline kéçmemekden ötrü birce balasını, anasına emanet édip namusunu qorumaq üçün özünü qayadan atan gelinin anasının sesi erşe qalxır:
Develer düzde qaldı,
Yükü Tebriz’de qaldı,
Balam baş aldı gétti,
Balası bizde qaldı.
İntihar éden gelinin qaynanası davam édir:
Düzülü yataqları,
Céhiz dolu boxçası,
Qiymetli elbisesi
Terk étti, bizde qaldı.
O terefden başqa bir gelinin tükürpedici sesi muğam üstünde yükselir. O géce düşmenler hücum éderken évde qalan yaralı döyüşçü eri ve südemer körpesinin ayrılığıdı onu dillendiren:
Bağçada barım qaldı,
Héyvayla narım qaldı.
Éy zalım, qeddar felek,
Men sene néylemişdim;
Béşikde körpe balam,
Yataqda yarım qaldı.
Zavallıların hamısı derdliydi. Évden çıxarken xeste anasını götüre bilmeyen, özü de yaralanıp heyatı qaralan, ilk körpesini dünyaya getirmeye hazırlaşan başqa bir gelin ağlaya-ağlaya oxuyur:
Men gétti, anam qaldı,
Oduma yanan qaldı.
Ne dünyada gün gördüm,
Ne bir nişanam qaldı.
Xalqın, milletin, harın ölke başçılarının, satqın siyaset dellallarının bigâneliyinin şahidi olan çaresiz bir başqa gelinin gücü ancaq özüne çatır.
Öz anam,
Qoynu dolu köz anam,
Yad ağlar, yalan ağlar,
Qoy ağlasın öz anam.
Könül vérdiyi sevgilisi savaşda şehid olan genc bir qız ise geline cavab vérir:
Bir sazam, söze hesret,
Bir yolam, ize hesret.
Gözlerim gözlerine,
Üzüm de, üze hesret!
Başqa bir ana ise döyüşlerde şehid olmuş oğlunun ve min bir eziyyetle düzelttiyi év-éşiyinin itkisinden havalanmış bir şekilde-
Dilin yansın, dil yiyesi,
Söz démeye dilim gelmez.
Bu ne sirdi, sirr yiyesi,
Géden géder, gelen gelmez?!

Dünya, yolların yorulsun,
Suların axsın, durulsun,
Év yıxan, qapın vurulsun,
Bu qapıya gelin gelmez.

Göyde bulud dolar géder,
Quşlar qanad salar géder.
Oğulları alar géder,
Analara ölüm gelmez.
ağısını oxuyurdu.

Ananın dilinin derd düyünü açılmışdı. Şehid olmuş oğlunun dul qalmış ömür-gün yoldaşı daha ana olmadan birce günün içinde saçlarını ağartmışdı. Ana, gelninin ağarmış saçlarını görüp dehşete gelmişdi:
Sengerlerde güneş doğur,
Oyan, oyan, yatan oğul!..
Hanı tüfeng tutan oğul,
Yaralı elleri hanı?!

Évde yéri göründüse,
Niye gelmir, gelendise?..
Bu gelin o gelindise,
Xınalı télleri hanı?!

Kim bu yurda qem daşıdı?!
Bu dağ déyil, baş daşıdı,
Bu göl déyil, göz yaşıdı,
Bes bunun gölleri hanı?!
Bayaqdan bu ağıları göz yaşı axıda-axıda dinleyen başqa bir şehid anasının diline söz geldi:
Bulud geldi göy başına,
Dédi: -Anam, döy başına,
Her kendden her év başına
Oğul gétti, qayıtmadı.
Bütün géceni qarlı dağlarla yol gelen analar azacıq dinlenmek üçün bir yérde bir-birine sığınıp oturmuşdular. Onların içinde bir-birinden séçileni yoxdu; zavallılar hamısı qaragünlü idiler. Éle onlara teselli véren de buydu: élnen gelen yas toy-bayramdı. Anaların, ağlamaqdan ve yuxusuzluqdan gözleri açılmırdı. Déyesen, bu onların bütün vücuduna hakim kesilen ölüm yuxusu idi. Bu günleri görmemek üçün ölmeye deyerdi. Bu ölüm yuxusu, tek balası Qarabağ’da şehid olmuş ananı daha çox ağuşuna alırdı. Bunu o biriler de hiss étmişdiler: ana ölürdü. Bes bu néce ölümdü?! Analardan biri üzünü bu zavallı qadına tutup pıçıldadı:
Ne davadan balan geldi,
Ne évine gelin geldi.
Gözün aydın, derdli ana,
Aç qapını, ölüm geldi!..

Üzü yox seni çağıra,
nefesini qısıb ölüm.
Ölümlerin en fağırı,
yazıq ölüm, kâsıb ölüm.
Xocalı qaçqınları iki arada bir derede qalmışdılar. Mağaraya benzer bir yérde: derenin, yazağzı kükreyen sularının oyduğu oyuqda ölümle son döyüşe çıxmışdılar. Ağlamaqdan anaların gözlerinde yaş qalmamışdı. Mürgüleyirdiler. Hamısı yatırdı: analar, onları aparan suya “sél” démeye mecburdular.
Analar, yavaş-yavaş ölürdüler: bu, ecel déyildi. Ecel qarşısında insan iradesi zeifdi-onlarsa ecelle gelmeyen bu ölüme baş eymek istemirdiler. Bu ölümü özlerine sığışdırmırdılar. Ama bu yuxu onlara ölüm getirirdi. Hava şaxtalı idi, etrafı çen bürümüşdü. Bu ne dumandı, Allah?! Analardan biri ayıldı, yanındakıların hamısının mürgülediyini gördü. Téz onları oyattı: “ne gününüze yatmısınız, a bedbextler? Hamınız donup ölmek mi isteyirsiniz? Haydı, qalxın. Çox qorxulu bir yuxu gördüm.” Gelin yuxusunu danışmağa başladı:

Bir dumanlı yuxu gördüm,
Yuxumdan düşdü bu duman.
Bir ah çekdim ayılanda,
Ahımdan düşdü bu duman.

Tutdu yolumu, izimi,
Uddu néçe ezizimi,
Belke de ağlar gözümün,
Ağından düşdü bu duman.

Ne o dağın adına yaz,
Ne bu dağın adına yaz,
Üreyimin çalın-çarpaz
Dağından düşdü bu duman.

Analardan biri yuxuyozandı. Zaten elac tekce yuxuya qalmışdı. Yuxuyozan ana ellerini dizine vurdu, hamının gözü onun ağzına dikilmişdi. Qadınlar, sanki bu vaxta qeder toy-bayram içindeydiler, bütün belaların daha bundan sonra olacağını anladılar. Yuxuyozan ana üzünü yuxusunu danışan geline tutub: “Bala, béle yuxular tersine yozulmaz!”
Ezizim, yolum budur,
Derd budur, zülüm budur.
Men ağlaram, yad güler,
Ölümlü günüm budur.- dedi.
Qadınlar bir-birinin üzüne baxdı. Onlardan biri körpeli idi. Körpe, soyuqdan donmasın déye genc ana başındakı yun şalı da açıp onu sarımışdı. Balası şirin-şirin yatırdı. Eyilip körpesinin üzünden öpdü. Tekce özünün éşideceyi bir sesle;
Qan atlansın,
Çal néşter, qan atlansın.
Ezrayıl, insaf éyle,
Qoy körpem qanatlansın!
-déye pıçıldadı.
Artıq her terefi qatı duman bürümüşdü. Duman, bütün ağırlığı ile derenin dibine çöküp onları görünmez étmişdi. Onlar qalxıp yola düzeldiler. Bir azdan duman çekildi, analar Ağdam’a teref sür’eti artırdılar. Barmağında sévgilisinin nişan üzüyünü gezdiren qız Ağdam’ın uzaqdan qaralan évlerini görüp dillendi:
O görünen Ağdam’dı,
Qara damdı, ağ damdı.
Yar, yoluna baxmaqdan,
Gözlerime ağ damdı.
Onlar üzü Ağdam’a teref yollarına davam éttiler. Bir azdan dağın o biri terefinden sesler gelmeye başladı. Dinlediler. Bizimkilerdi: Xocalı qaçqınları, bir néçe qadın, uşaq, qoca ve aralarında 20-22 yaşlarında bir genc igid. Salamlaşıp yola birlikde davam ettiler. Duman, yollarını yéniden tuttu. Yollarını itirdiler. Yaxından Érmenilerin sesleri gelirdi, etraf sakitlikdi. Érmeniler, öz dillerinde ağızaalınmaz söyüşler söyerek çerenleyirdiler. Qadınlar qorxudan tir-tir esmeye başladılar, çünkü Érmeniler lap yaxınlaşmışdılar. Biri, ”burnuma Türk qoxusu gelir” déye etrafa göz gezdirirdi. Duman, onları görünmez étmişdi. Birden südemer körpe diksinip ağlamaya başladı. Uşağı kiritmek olmurdu. Ana, körpesine yalvarırdı, körpe ise anasının bu yalvarışlarını sanki éşitmirdi. Qadınlardan biri yavaşca “döşünü ağzına bas, kirisin” dédi. Körpesi kimi ac olan ana döşünü uşağın ağzına basdı. Uşaq, boş memeni emip yéne ağlamaya davam étti. Ana pıçıldadı:

Héç senin ağlını kesdirmek olmur,
Héç sene “siyaset yéritmek” olmur.
Bizi boş ömürnen yaşatmaq olur,
Seni boş döşünen kiritmek olmur.

Yat, bala, boş yére özünü yorma,
Ağlama boş yére, südümüz azdı.
Boşluğu bu boyda başa düşmesen,
Başın da bu boyda héç ağrımazdı.

Yat, bala, gözünü yummağı öyren,
Boşu dolu kimi emmeyi öyren.
Dünya süd gölüdü, görünmür göze,
Yatıp süd gölünde çimmeyi öyren.

Héç senin ağlını kesdirmek olmur,
Héç sene siyaset yéritmek olmur.
Bizi boş ömürnen yaşatmaq olur,
Seni boş döşünen kiritmek olmur.

Kime déyirsen, körpe mi kiriyer?! Artıq Érmeniler tam yaxınlıqda idiler. Ana, döşü uşağın ağzında onun üstüne eyilmişdi. Uşaq çırpınırdı, bir azdan sanki yorulup héyden düşdü. Ana sévindi, éle bildi ki, uşaq yatdı. Döşünü éhmalca uşağın ağzından çıxarıp yaxasından içeri saldı. Ana mehebbeti ile eyilip körpesinin üzüne baxdı. Körpenin gözleri dönmüş, sifeti göm-göy göyermişdi. Körpe boğulup ölmüşdü. Ana, qulaqbatırıcı bir pıçıltı ile dehşetli bir şekilde inledi: “Balam boğulub!!!”
Érmeniler, artıq iki addımlıqda idiler. Onlar Xocalılıları görmüşdüler. Gelip qoca qadınlardan ikisini anında yérindece güllelediler. Gelinlerden gözegelimlilerine héyvanî şehvetli nezerlerle baxmağa ve onlara sataşmağa başladılar. Cavan oğlanı tutup maşının arxasına bağladılar. Gelinleri, qadınları, qızları ve uşaqları maşına doldurdular. Şıxbabalı kendi yaxınlığında onların qerargâhı vardı. Maşını böyük sür’etle Qarqarçay’ın sol sahili ile Şélli istiqametinde sürmeye başladılar. Oğlanın yarasından axan qan, qarın üstünde qırmızı bir xett salırdı, oğlan zarıyır, amma qadınların yanında özünü sındırmamaq üçün dişlerini sıxıb bütün ağrılara dözürdü. Nehayet, gelip qerargâha çattılar. Dağıdılmış Müselman qebiristanlığının yanındakı tövlelerde Ermeniler donuz saxlayırdılar. Qadınları sorğu-suala tutmağa, oğlanı ise yaxınlıqdakı işıq direyine bağlayıp döymeye başladılar. Onu tikanlı meftillerle direye sarımışdılar, yaralarından qanlar hele de axmaqda idi. Bir az aralıda qurulmuş dar ağaclarından üç neferin méyidi yırğalanırdı. Onları asmış, qulaqlarını kesmiş, gözlerini de çıxarmışdılar. Çarmıxa çekilmiş iki nefer ise hele de inleyirdi. Burnu, sifetinin yarısını tutmuş saqqallı, yékeper bir Érmeni tek balası şehid olmuş anaya yaxınlaşdı. Onun ağzı it cemdeyi kimi qoxurdu. Rusya’dan gönderilmiş “Rus vodkası”nın te’sirinden hallanmışdı. Sarımsaq da yédiyinden Ermeninin ağzından gelen üfunet ananın ödünü ağzına getirirdi. Berelmiş gözleri ile ananı tepeden-dırnağa süzdü. Bağırmağa başladı: “Hardadı sizinkiler, Türk qancığı? Niye bizim torpaqlarımızdan redd olup gétmirsiniz? Ne qeder Érmeni öldürmüsünüz?” Ana üzünü direye bağlanmış oğlana tutup dédi:

Ezizim, üzü qanlı,
Ayağı, dizi qanlı.
Ölen biz, qırılan biz,
Tuturlar bizi qanlı!

Érmeni bağırırdı. Kôbud lehçe ile pis söyüşler söyürdü. Éle héy suallar yağdırırdı. 1915. il 24 Nisan’ında “bir milyon Érmeni’nin öldürülmesini” yada salırdı. Gét-géde özünden çıxırdı. Ana, sanki onu héç éşitmirdi:

Murov’la Xaçın ağlar,
Terlanla laçın ağlar.
Balası ölmüş ana,
Çengeler saçın, ağlar.

Érmeni, birden vehşî bir sesle qeh-qehe çekmeye başladı. Üzünü o biri Ermenilere tutup dédi: “Ara, buna bax, men buna sual vérirem, bundan söz soruşuram, bu qancıq da bayatı déyir. İndi men sene bayatı oxutturaram, hele mahnı da oxutturaram”. Bunları déyip qadını tepiklemeye başladı. Ananın ağzına, qarnına iri çekmelerinin demir ucluğu ile zerbeler éndirirdi. Çox kéçmeden qadın huşunu itirdi. Érmeni, onun üstüne tüpürüp direye bağlanmış oğlanın yanına geldi. Oğlan, nifretle Érmeni’nin üzüne baxırdı. Érmeni, oğlanı bayaqki qadının oğlu bilirdi, odur ki, dédi: “Anan yaxşı bayatı çağırırdı, yeqin senin de yaxşı sesin olar? Bir mahnı oxu görüm!” Oğlanın, doğrudan da gözel sesi vardı, meşhur “Qarabağ Bülbülleri”ndendi. İgid, ona vérilen bu fürseti göydendüşme saydı. Artıq sonuncu deqiqelerini yaşayırdı. Ölümqabağı bir muğam oxumaq onun en böyük mübarize üsulu idi. Yanıqlı sesle Ségâh üstünde “Qarabağ Şikestesi” oxumağa başladı:

Él köçür éy Qarabağ’dan,
Gâh bu dağdan, gâh o dağdan,
Daha bir de uzaqlardan,
Havalanmaz Xan’ın sesi:
Qarabağ’ın Şikestesi!..

Oğlanın sesinde doğma yérlerden ayrılmanın iztirabı, gücsüzlüyünün ezabı gizlenmişdi. Doğulduğu günden muğamla nefes alan nişanlı qız da oğlanın bu yanıqlı sesinden éle heyecanlandı ki, “Kesme Şikeste” havası üstünde;

Qızılgül heşem oldu,
Dermedim heşem oldu.
Yurdumdan ayrılalı,
Ağlamaq péşem oldu!

- ağısının néce süzülüp geldiyinden xeberi olmadı. “Mirze Hüséyn segâhı” üstünde sızladı, sızladı, ondan “Yétim Ségâh”a kéçdi. Oğlanın yaralarından qan axa-axa “Şüşter” başladı. Bütün qadınlar ağlayırdı, hetta qeddar Érmenilerden biri de kövrelmiş, gödekçesinin kirli qoluyla gözünün yaşını silirdi. Érmenilerin gözü qarşısında dünyanın en mö’cüzeli bir günü axşam olurdu. Oğlan oxuyur, qız sızlayır, qadın ve uşaqlar göz yaşı tökürdü. Érmeniler yérlerinde donup qalmışdı, onların Rus qardaşları sap-sarı qulaqlarını sallayıp gözlerini döyürdü. Qarabağ’ın bülbülleri şaxtalı qış günü béle oxumaqla hem öz ömürlerini, hem de doğma Qarabağ’da olan son saatlarının bextiyarlığını uzadırdılar. Onlar düşmenlerinden bütün qisaslarını musiqi ile alırdılar.
... Hamı göz yaşı içinde bülbülleri dinleyirdi. Artıq “Bayatı-Şiraz”ın zengûleleri qulaq déşirdi. Qız “Hümayun”u bitirip “Şur” başladı -ne başladı. Qız, artıq Érmenilerin elinde olduğunu unutmuşdu. “Şur” sedaları ile oğlanı öten günlere qaytarırdı. Éle ürekle oxuyurdu ki, hamı öten günlerin bir anını tekrar yaşamaq üçün bütün gelecek heyatını qurban vérmeye hazır idi. Qızın gözelliyi göz déşirdi. Érmeniler, ağızları sulana-sulana Tanrı’nın bu mö’cüzesine tamaşa édirdiler. Qızsa, oğlandan öz gözelliyinin vesfini isteyirdi, yalvarıcı baxışlarla oğlanı oxlayırdı. Oğlan esebleşirdi, bu kâfirlerin gözleri önünde qızı vesf éde bilmezdi. Qız, “Şur” üstünde yalvarırdı, oğlandan, bu dünyada görüp-göreceyi son nevazişi umurdu -bir xoş sözün hesretinde idi. Qızın öz sévgilisi döyüşlerde şehid olmuşdu, qız da héç bir vaxt ona xeyanet étmemişdi. İndi dar ağacındakı bu igid oğlanın simasında öz sévgilisi ile déyişirdi. Oğlan o sözü démeyecekdi-namusuna ar gelirdi. Vesf zamanı déyildi! “Şur”sa oğlanı bu cinayete sövq édirdi. Ne étsin, “Şur”u yétim mi qoysun?! İradesi zeifleyirdi -her gözünü açdıqca baxışları diline hökm édirdi... gözlerini yumup bir deli “Çahargâh” başladı. Qızın eli her yérden üzüldü, silkelenip ayıldı, üreyinde oğlana haqq qazandırdı. Oğlanın sesine ses vérdi. Onun payına “Bestenigâr” düşmüşdü. Éle özü özünü “Bestenigâr”da vesfetti. Yéne vesf zamanı déyildi:

Bestenigâr aman çekir,
Amanından aman, aman!
Şikâyettir, taléyin
bu qezasından!
Düşmen yaman amansızdır
o, qansızdır!
-Néylemeli?
-Dişimizle daş qırmalı!
-Hanı bizim o gücümüz?
-Onda ata-babaların şerefini
düşmene mi tapşırmalı?..
Teessüf mü?
Fikir qalxdı, fikir éndi.
-Teessüfün kölgesinde
hansı dilek çiçeklendi?
Bestenigâr:
besteboylu nigârların
dili ile inler, inler.
Ağı déyer qız-gelinler:
“Don tiksen ağı bizden,
Bélinin bağı bizden,
Qoymayın yadéllini,
Almağa bağı bizden...”

Oğlan, gözlerini yummuşdu. Onun gözlerinde hücuma kéçen millî ordumuz, peren-peren düşüp qaçan düşmen eskerleri canlanırdı. Oğlan gözlerini açmaq istemirdi. Artıq besdi sızlamaq, ağlamaq. Onsuz da Érmeni rehm éden déyildi. Oğlan, “Hasar”ın son xallarını vuran kimi qız ”Müxalif”e kéçdi:

Hücum! Hücum!
Erenlerin ner’esine
Yér titredi, göy gurladı.
Uca dağlar dua édip
Erenleri uğurladı!
Düşmen qaçır, bizimkiler te’qib édir!..

Artıq bütün Xocalı qaçqınlarında bir canlanma vardı. Bayaqdan beri onlar muğam dünyasında uyuyurdular. Érmeniler de özlerini itirmişdiler, bu gün onlar üçün çox uğurlu gündü. Gör ne qeder Türk ele kéçirmişdiler, indi onları lezzetle öldürecek, öldürülmüş başçılarının qebri üstünde uşaqların başlarını kesecekdiler.
Oğlanın yanıqlı sesinden eser-elamet qalmamışdı. Qız, “Müxalif”in son xalını vuran kimi oğlan “Mensuriyye” başlamışdı. Dağlarda, derelerde ezemetli “Mensuriyye” seslenirdi. Oğlan ağlayırdı, bu, sévincden doğan göz yaşları idi:

Ezizim, söze qaldı,
Bir şirin söze qaldı.
Yad qovuldu dağlardan,
Yurd yéne bize qaldı!

Bu, qelebe simfonyasıydı. Hamı ağlayırdı, bu göz yaşları qorxudan déyildi. Artıq üreklerini boşalttıqları üçün ölmeye deyerdi. Birazdan oğlanın etrafına odun yığıp üstüne Bakı néfti tökdüler. Qadınları dehşet bürüdü. Yékeburun érmeni gelip oğlandan bir Érmeni xalq mahnısı oxumasını istedi. Oğlan, udqundu, gözlerini Érmeni’nin gözlerine zilleyip düz onun üzüne tüpürdü. Érmeni dehşetli qeh-qeheler içinde odunları alışdırdı. Qadınlar, uşaqlar dehşetle çığırmağa, Érmenilerse qeh-qeheyle gülmeye başladılar. Alovun dilleri oğlanın bütün vücudunu böyük iştahla yalayırdı. Oğlan, canını dişine sıxmışdı, inleyir-zarıyırdı. Qadınların, uşaqların başına getirilecekleri görmeyeceyi üçün sévinirdi. Alov sengidikce érmeni odun üstüne néft töküp ateşi güclendirirdi. Az sonra oğlan, alovlar içinde canını tapşırdı. Tövleye doldurulmuş Türkler de (onların yarısı 1989’da Özbekistan’dan - Fergana’dan qaçıb gelmiş Ahıska Türkleri idi) bu facieni izlemek üçün dışarı çıxarılmışdı. Bir azdan analarının gözleri önünde uşaqları, bir terefi qaynaq edilmiş böyük borunun içine dolduraraq açıq terefini de qaynaq éttiler. Bu işi heyata keçiren, bir Rus’du. Ermeniler ise bu menzereden üreyi kéçenleri tepiklerle ayıldırdılar. Qaynaq işi bitdikden sonra Ermeniler, içi uşaqlarla dolu borunun etrafına odunlar tökerek alıştırdılar. Boru pul kimi qızardı. Tövlede gizlenmiş iki uşağın da Aşot’un qebri üstünde başları kesildi. Qadınlardan biri üzünü göye tutup Allah’a:
-Yoxsan, yoox!!! Niye görmürsen bunları, kôrsan mı? Niye éşitmirsen sesimizi, kârsan mı? Dergâhın dağılsın, niye daş yağdırmırsan? Ağzım eyilse de déyecem, adından başqa héç neyin yoxdu! Yoxdu!!! Ay Allah, niye dünyanı bu itlere yédirdirsen, ne günahın sahibidi bu körpeler?..
Érmeni’nin avtomat silahdan açtığı ateş qadını susdurdu. Diger qadınlar da öldürüldü, qızlar, gelinler tecavüze uğradı. Sona iki qoca qadın qalmışdı. Onlar halallaşırdılar, kelmé-yi şehadetlerini oxuyub bir bayatı çağırdılar:

- Élemi üzengide,
Süvari üzengide,
Gel bir de halallaşaq,
El-elden üzülen günde.

- Gédirem, ölke, senden,
Qorxum yox yol kesenden.
Gel bir de görüşelim,
Ayrıldım belke senden.

Analar bu talé ile barışdılar, artıq bu ecel idi. Tanrı, Ezrayıl’ı bu defe Érmeni sifetinde göndermişdi. Ve bu Ezrayıl onların da canını almaqda gécikmedi...

Bayaqdan beri size söylediyimiz bu qemli hékâye uydurma deyil, 1992-ci ilin Şubat ayının son günlerinde Xocalı’nın, Érmeni-Rus celladları terefinden dağıdılan, ehalisi öldürülen günlerin kiçik bir tarixçesidir. Orada baş véren dehşetli olayları tesvir étmekde söz acizdir. Bu gün de bu facienin baisleri Moskva’da, Yérévan’da, Bakû’da, Xankendi’ndedirler. Sénaryosu Kreml’de hazırlanan bu facieler bu gün de Çeçenistan’da, Bosna’da, Efqanıstan’da, Gürcüstan’da, Tatarstan’da ve başqa yérlerde davam édir... Sıra kimdedir?..
Azerbaycan torpaqlarında, Dağlıq ve Aran Qarabağ’da davam etmekde olan 6-7 illik savaş, bu gün davam étmese de torpaqlarımızın 20-25 faizi düşmen elindedir. Bu gün de yatmış bir savaş veziyetindeyik. Her halda, Xocalı, Laçın, Şuşa, Ağdere, Xocahan, Kelbecer, Qubadlı, Zengilan, Ağdam, Füzuli, Cebrayıl, Kerki itkilerinden sonra bizim danışmağa haqqımız yoxdur. Ve bizi yéniden Érmenilerle barışdırmaq isteyen siyasetçilere qarşı çıxmağa özümüzde güc tapmalıyıq. Érmeniler bizim ebedî düşmenlerimiz, onlarla savaşmaq ise müqeddes vezifemizdir! Qanı su ile yumaq yeter artıq. Bu müt’ilikden qurtulmasaq ne süngülenen körpelerin, ne namusuna tecavüz edilmiş ana-bacılarımızın, ne de uğrumuzda canlarını qurban véren şehidlerin ruhları bizi bağışlamaz. Düşmenlerle savaşa var mısınız?
Bu yolda Tanrı yardımçımız olsun!

Bakı şeheri
15. 02. 1996

XOCALI - 1992