davam.az - BÜTÖV AZƏRBAYCAN ADINA! > Çap səhifəsi > “Mən istəmirdim xor oxuyam...” I HİSSƏ

“Sovet Ordusuna qarşı üsyankarlıq və s. hamısı şair və yazıçıların əsərlərindən qaynaqlanırdı”

“Təəssüflər olsun ki, indi o milli ədəbi hərəkat artıq yoxdur”

Musa Yaqub: “Müəyyən qruplar birləşəndə onları
parçalamaq asandır, amma ziyalılar bir qurum
yaradıb öz sözlərini deyəndə bu daha sərt olur”

Qəzetimizin redaksiyası hər zaman maraqlı söhbətlərin məkanı olub. Bu dəfə isə hər şey bir az başqa cür oldu.
Sanki bir səhər küləyi bir dəstə dağ yovşanını Ötükən çölündən ünvanımıza - “Davam”a gətirdi.
Yovşan qoxusuna kimlər yığışmadı ki. Qonağımız Musa Yaqubdur.
Bəli, Musa Yaqub. Elə-eləcə Musa Yaqub...

Xanəmir Telmanoğlu: Xoş gəlmisiniz şair.
Musa Yaqub: Xoş gördük. Davam adı mənə çox tanışdır. Mən elə bilirəm Fərəc bəy neçə il o çək-çevirləri, haqq-hesabları görəndən sonra öz mübarizəsini indi də bu cür davam elətdirir. Yəqin elə ona görə də redaksiyaya “Davam” adını tövsiyyə edib. Bu situasiya, bu vəziyyət mənə çox tanışdır. Əgər sən daima mübarizədə olmayacaqsansa, vuruşub-döyüşməyəcəksənsə, aradan çıxmalısan. Mən o vaxt bu oyunlara belə bir şeir yazmışdım.
Bir az susdum, bir az dedim:
Bu oyundan xilas edin.
Hə, üc badam bir qoz dedim,
Qoşdular bu xora məni.
Mən də istəmirdim xor oxuyam. İstəyirdim, hərənin öz fikri olsun.

- Hətta o xorun içərisindən də sizin səsiniz zaman-zaman duyulurdu. Həm məsələlərə münasibətlərinizlə, şeirlə, həm də müsahibələrinizlə...
- Bilirsən, ziyalılar, o demək deyil ki, dövlətçiliyə və ya hakimiyyətə qarşıdırlar, xeyr, sadəcə öz fikirlərini deyən kimi üstünə düşürlər. Qoyun yaxşı ya pis fikirlərini desinlər, kömək olsunlar. Bu mənada ona görə ziyalılar bəzən birləşə bilmirlər, bir-birilərini qəbul edə bilmirlər. “Sən hansı cəbhədəsən?”, “sən filan dəstədənsən” və s. kimi fikirlər bizim birliyimiz üçün bir əngəl olaraq qalır. Bu ənənə də bizim lap o qədim xanlıqdan gəlir, xanlar biri-birini elə bunun üstündə qırıb tökdülər. Bəs bizdə fikirləşmə ideyası nə vaxt formalaşacaq? Ziyalı və ya kimsə danışanda o saat deyirlər ki, bu kürsüyə can atır, bu da bir xəstəlikdir. Xeyr, belə deyil. Partiyalarda belə bir xüsusiyyət qəbulolunandır. Çünki onların məqsədi ətrafında müəyyən çoxluq təşkil edib, demokratik yolla hakimiyyəti gəlməkdir. Amma heç kim bu yolla getmir. Mən Amal Ziyalı Hərəkatının aparıcı adamlarından olmuşam, bizim məqsədimiz ancaq müxalifəti bir yerə yığıb birləşdirmək idi ki, sözümüz bir olsun. Bu qədər müxalifət bir tək namizədini göstərə bilmir. Bunu edin, sonra camaat baxıb görsün nə nə deyil. Belə parçalanma olanda, elə millətin arasında, ziyalıların özünün arasında belə ziddiyyətlər yaranır. Belə ziddiyyətlər yarananda cəmiyyətə ziyan olur.

- Ziyalılar Hərəkatı dediniz...
- Məqsəd bu idi ki, demokratik hərəkat varsa, demokratik hərəkatın bütün ziyalıları birləşib bir amal uğrunda, ölkədə müəyyən işləri bərqərar etmək üçün mübarizə aparsınlar.

- Amma bir məsələ var idi. Mən diqqətlə fikir verdim. Bu qədər ki, təşkilat, partiyalar, ictimai qurumlar yaranmışdı, bunların heç biri bu qədər səs-küyə səbəb olmadı, nəinki, ziyalı hərəkatı...
- Onu mənə də sual verdilər. Götürək elə bu Rafiq Əliyevin üstünə düşülməsi məsələsini. Siz bilirsiniz ki, Rafiq Əliyev böyük alimdir, Lütfi Zadənin tələbəsidir, indi Nobel mükafatına təqdim olunub. İndi nə olsun ki, bir kəlmə söz deyib. Axı, bu adam elm adamıdır, inqilabçı deyil. Onun rəhbərliyə gəlmək ideyası da yoxdur. O ancaq cəmiyyətdə müəyyən məsələləri yerbəyer etmək üçün öz fikrini, düşündüyünü deyən adamdır. İndi bir dəfə dilinə gətirib də. Amma mən sizə deyim, Ziyalı Hərəkatına qarşı reaksiyalar niyə belə oldu, bilirsiz, müəyyən qruplar birləşəndə onları parçalamaq asandır, amma ziyalılar bir qurum yaradıb öz sözlərini deyəndə bu daha sərt olur. Əslində, bu təhlükə deyil, xoş bir hadisədir, amma qəbul olunmur.

- Mən sizə bir məqamı xatırladım. Bu ziyalı birliyinin bir araya gəlməsinin bir təcrübə keçmişi vardı, 80-ci illərdən sonrakı hadisələr, imperiyadan qopmağın kökündə ziyalıların addımları çox önəmli idi. Elə sizin özünüz, Yusif Səmədoğlu, sizin yaşıdlarınız olan ziyalılarımız, İngiltərədən gəlmiş yazarlarımız vardı. Bəlkə onlardan ehtiyat edilirdi?
- Həm o həm də o vaxtkı ziyalı hərəkatının bir müqəddəsliyi də vardı. Onda insanlarda milli şüur daha da qaynayırdı, elə biz millətsevərliyi həmin o illərdən öyrənərdik. 60-cı illərdən başlayıb ta Sovet dönəmi yıxılanacan, gənclərimizin arasında, millətimizdə çox böyük vətənsevərlik var idi. Onlar qorxmurdular, sözlərini deməkdən çəkinmirdilər. O inqilablar, o dirçəliş də elə ondan başladı.

- 60-cı illərdə, modernizm adı altında başlayan o estetik ədəbi hərəkat 20-30- il sonra artıq ictimai-siyasi hərəkata çevrildi. İndiki bu ədəbi proses sizcə elə bir ictimai-siyasi hərəkata çevrilə bilərmi?
- Əslində o mübarizə, o dirçəliş elə 60-cı illər ədəbiyyatından başladı. Sovet Ordusuna qarşı üsyankarlıq və s. hamısı şair və yazıçıların əsərlərindən qaynaqlanırdı. Millət də düşünürdü ki, nə yaxşı bunu deyə bilirlər? Madam ki, yazarlar bu həqiqətləri deyə bilirlər, biz də səsimizi qaldıraq. Əslində o, milli ədəbi hərəkat idi. Amma indi təəssüflər olsun ki, o milli ədəbi hərəkat artıq yoxdur. Yeni ədəbiyyat, yeni fikir deyirlər. Mən isə bu təzə fikrin nəyə xidmət etdiyini bilmirəm. Məsələn, birinci növbədə deyirlər ki, avropalaşaq. Ay balam, avropalaşaq sözünün özü düzgün deyil. Müasirləşək, öyrənək. Biz Avropanın əxlaq görünüşünü götürə bilmərik, axı. Axı bütün aləmdə, bütün əsrlər boyu Şərq meyarları, Şərq əxlaqı üzərində durmuşuq. Bu, hər nə qədər fanatizm, xürafat olsa da biz buna öyrəşmişik. Amma Avropanın əxlaqı, dəyərləri başqadır, axı. Avropa bizdən dəyər qəbul edirmi? Yox.

- Azərbayan türklərinin mənəvi dəyərləri ilə bağlı olan nə varsa onları axtardığımız zaman gedib Vatikanda, Drezdendə tapırıq. Kitabi-Dədə Qorqud dastanı, əlyazmalarımız, miniatür əsərlərimiz, Təbriz xalçaları və s. Hətta belə bir anlaşma var ki, bunlar ola bilsin qaytarıldı. Necə olur ki, avropalılar bizim mənəvi dəyərlərimizi özlərinə götürür, amma bizi xor görürlər? Axı onları dəyər hesab edirsənsə onu yaradan insanlara da sayğı ilə yanaşmalısan...
- Azərbaycan xalqı həmişə sülhsevər olub. 800 il bundan qabaq Məlhəm kəndində doğulan Xəqaninin cild-cild kitabları var. Baxın, bu qədər ildə bu qədər dəyişimlərə, deformasiyalara baxmayaraq bu əsərlər bu günümüzə çatdırılırsa deməli bunu edən millətdir, xalqdır. Sevmişik ki, saxlamışıq. Amma biz əldən-ələ o qədər keçmişik ki, bunu yığıb kitabxana halında qoruya bilməmişik. Ermənilər Qriqoryan kilsəsini təsdiq elətdirib, ərəb də gələndə deyiblər ki, bizim dilimiz budur. Yıxılıb ərəbin ayağına ki, dəymə, toxunma. Qoruyub-saxlayıb. Biz dillənən kimi isə qılıncdan keçiriblər, nə varsa da məhv ediblər. Rus, fars, ərəb imkan verməyib. Amma Avropa belə eləməyib. Din onlarda xürafat deyil, ideya olub.

- Götürək Mirzə Şəfi Vazehi. Onu bizdə heç kim tanımırdı. Almaniyalı şərqşünas Bodenşteyn 1851-i ildə gəlib onun əsərlərini aparıb tərcümə etdi və Mirzə Şəfi Vazeh Almaniyada bir nömrəli şair kimi tanındı.
Mən istəyirəm söhbətimizi başqa məcraya yönəldək. Mənim aləmimdə Hwseyn Cavid Əfəndidən, Əli Kərimdən, Səməd Vurğundan sonra bir neçə şair var. Siz Azərbaycan türkəsindən gözəl istifadə edə bilən, onun poetikasını bu millətə daddıran şairlərimizdənsiz. Azərbayan ədəbiyyatında Molla Pənah Vaqiflə Molla Vəli Vidadinin deyişməsi var. Əslində, bu deyişmə deyil, iki düşüncənin məhəbbətlə toqquşmasıdır. Amma burada Azərbaycan ədəbiyyatının iki yolayrıcı yaranır. Həmin o xəttdən biri Sonradan gəldi Sovet dönəmi deyilən sosial dönəmin ədəbiyyatına. Süleyman Rüstəm, Əli Vəliyev, Səməd Vurğun, Cəfər Cabbarlı və s. Sövet dönəmi ədəbiyyatının nümayəndələri idilər. Bu halda bir növ Molla Vəli Vidadi xətti ehtiyatda qaldı. Siz necə düşünürsüz, ədəbiyyatımızın yolayrıcı oradanmı başladı? Bəs sizin yaradıcılığınız o xəttin hansı tərəfindədir?
-Dönəm-dönəm bizə Vaqif şeri, sözü, dünyəviliyi bizə yol göstərir. Amma Vidadi nisəbətən layla deyirdi. O layla da doğrudan da inkişafın bəzi mərhələlərinə ziyan vururdu. Biz bu xəttrin ikisini paralel apara bilməmişik və məhz hansını seçək dediyimiz an gəlib düşüb Sovet dönəminə. Sovet dönəmində də heç kim demirdi bunu yazma. Sadəcə qəbul olunmayan əsərlər çap olunmurdu. İndiki dövrdə isə ədəbiyyat hərc-mərcliyi hökm sürür.

- Sovet ədəbiyyatının təmsilçiləri elə bil hökumət tərəfindən görəvləndirilmişdi. Sakit oturub şeirlərini yazmalıydılar. Amma bu gün yazarlardan, şairlərdən qəhrəmanlıq tələb olunur. Sizcə, bunun kökündə nə durur?
- Bəlkə də bu, Hüseyn Cavidlərdən gəlir. Xalq həmişə, şairinə, aliminə, yazıçısına səcdə edib. Ocaq kimi baxıb. Siz elə Milli Hərəkatın birinci mərhələsində Yazıçılar İttifaqına olan hörmətə baxın, bütün xalq ordan umurdu. Yavaş-yavaş o inam necə əridi, bilmirəm. O inam itəndən sonra kitab oxumadılar. Ədəbiyyat məsələlərini gündəmə çıxarmadılar. İndiki durumda bir düşünün ki, Mirzə Ələkbər namizədliyini verib Milli Məclisə, sizcə buna imkan verilər? Qətiyyən.

- Musa müəllim, siz Leninə şeir yazmısınız?

(müsahibənin davamı 27.12.2011 tarixində oxuya bilərsiniz)

Müsahibəni hazırladılar: Xanəmir Telmanoğlu,
Nigar İsfəndiyarqızı