davam.az - BÜTÖV AZƏRBAYCAN ADINA! > Çap səhifəsi

Bu sayımızda haqqında söhbət açacağımız Könül Sultanı İstanbul-Fatih-Çərşəmbədəki Şeyx İsmət Əfəndi Dərgahının son şeyxi, Əli Heydərdir, axıskalı Əli Heydər Əfəndi adıyla məşhur olmuşdur. Atasının adı Şərif Əfəndidir. Əli Heydər Əfəndi 1870-ci ildə (H. 1288) Batumın Axıska qəzasında anadan olub. 1960-cı ildə (H. 1380) İstanbulda vəfat edir. Qəbri Ədirnəqapı Saqqızağacı qəbiristanlığındadır.

İki yaşındaykən anasını, dörd yaşında isə atasını itirən Əli Heydər Əfəndi ilk təhsilini məmləkətində alıb. Ərzuruma gələrək ordakı Bakırcı Mədrəsəsinə, sonra İstanbula gedib Fateh Məscidində dərslərə davam edir. Təhsilini tamamlayıb, Bəyazid Dərsiamlarından Çərşənbəli müəllim Əhməd Həmdi Əfəndidən 1901-ci ildə icazət alır. Bir tərəfdən müəlliminin dərslərinə davam edərkən, digər tərəfdən Mədrəsət-ül-kuzata gedib 1906-cı ildə oradan məzun oldu. Dini dərslərdən edilən imtahanı qazanıb, Fateh Məscidində tələbə oxutmağa başladı. Beləcə Fateh Dərsiamları arasında yer alır. 1909-cu ildə Fətvaxanada fətva yazmaqla vəzifələndirildi. Sahnı Səman (Fateh) Mədrəsələri fiqh müdərrisliyinə təyin edilir.

Bu sırada tələbələrə kömək yığmaq üçün getdiyi Bandırmada ramazan ayında xalqa vəz edir. Vəzlərində, təsəvvüf və təriqət əhli əleyhində də danışırdı. Bir gün səhər namazında kürsüyə çıxaraq; "Burada Bezzaz Əli Rza Əfəndi var, belə edər, elə edər" deyə əleyhində danışır. Camaatın içində Bezzaz Əli Əfəndinin tələbələrindən Börəkçi Həsən Əfəndi adında biri olur. Namazdan sonra Bezzaz Əli Razılıq Əfəndinin yanına gedib vəziyyəti müəlliminə danışır. Bezzaz Əli Rza Əfəndi; "Heç maraqlanma, çox yaxında bizim yanımıza gələcək" cavabını verdi. Çox keçmədən Əli Heydər Əfəndinin könülünə bir atəş düşür. Təsəvvüfə və bir təsəvvüf bilicisi ilə görüşmək ehtiyacı yaranır. Cübbəni və sarığı çıxarıb məsciddən çıxır, bazar yerində bez satan Bezzaz Əli Rza Əfəndinin yanına gedərək, söylədiklərindən peşmanlıq duyduğunu bildirib, yalvararaq; "Məni övladlığa qəbul et" deyir. Bezzaz Əli Rza Əfəndi qolundan tutub, kürəyini oxşadı və; "İstanbulda Hacı Əhməd Əfəndi var, ona get" deyir.

Axıskalı Əli Heydər Əfəndi İstanbula gedib Hacı Əhməd Əfəndini tapır. O da; "Topqapıda Əli Əfəndi var ona get" deyir. Topqapıya gedən Axıskalı Əli Heydər Əfəndi ona nişan verilən köhnə bir evin qapısını döyür. Yarım saata qədər qapıda gözləyir. Düşünüb öz özünə; "Belə bir adamkən bu köhnə evin qapısında gözləyirəm!" deyir. Daha sonra qapı açılır, bir qız uşağı çıxır və " içəri buyurun " deyir. İçəri girən Əli Heydər Əfəndi bir saat daha gözləməli olur. Bu gözləyişi əsnasında yenə mövqesini və mevkini düşünür. Bu sırada saçı-başı bir-birinə qarışmış bir adam içəri girir. Bu gələnin Əli Əfəndi olduğunu anlayan Əli Heydər Əfəndi dərhal əlini öpmək istəyir. Lakin həmin şəxs; "Çək, çək əlini, mən səmimiyyətsizlərə əl vermirəm" deyir. Axıskalı Əli Heydər Əfəndi özünün sifətlərini və mövqelərini saymağa başlayınca o şəxs; "Sus, sus!" deyərək danladı. Əli Heydər Əfəndi ağlamaya başlayınca; "Ya! Amma da cümbüş müəllimiymişsən, zarafat etdim" deyir. O anda özündə bəzi dəyişikliklər hiss edən Əli Heydər Əfəndi Əli Əfəndiyə tələbə olub söhbət və dərslərinə davam edir və təsəvvüf yolunda irəliləyir. Əli Rza Əfəndinin vəfatı üzərinə 1914-ci ildə Şeyx İsmət Əfəndi dərgahı postnişinliyinə, vəqf şərti lazımınca, Əli Rza Əfəndinin tələbələri tərəfindən seçildi. Lakin iqtidarda olan İttihat və Tərəqqi hökuməti onun bu vəzifəyə gətirilməsinə mane olur. Üsulsuz olan bu tətbiq dərgah mənsubları arasında narahatlığa gətirib çıxardı.

Dərin məlumatı və qüvvətli bir natiqlik gücü olan Axıskalı Əli Heydər Əfəndi, 1915-ci ilin martında şeyxülislamlıqda yeni qurulan "Təlifi Mesail Heyəti" rəisliyinə təyin edilir. Bu vəzifəsi əsnasında Məcəlleyi ikmal üçün qurulan komissiyada vəzifə alır və iki sənədə kitab-ül-Büyu (Alış-veriş kitabı) və Kitab-ül-İcareni hazırlayır.

Birinci Dünya Hərbi boyunca bu vəzifəni davam etdirən Axıskalı Əli Heydər Əfəndi 1916-cı ilidən etibarən hər ramazan ayında hüzur dərsləri (padşah hüzurunda edilən elmi dərs və söhbət yığıncaqları) başmuhataplığı vəzifəsini icra edir. Bu vəzifəsi 1923-cü ilə qədər sürdü və padşahlığın sona yetməsiylə yekunlşdı.

Axıskalı Əli Heydər Əfəndinin postnişinliyinə mane olunmaqla əlaqədar üsulsuz tətbiq, müridandan Hafiz Xəlil Sami Əfəndi tərəfindən yazılan bir ərizə ilə saraya intiqal etdirildi. Nəhayət 1919-cu ilidə Əli Heydər Əfəndinin postnişinliyi padşah tərəfindən təsdiq edilərək vəzifəsi özünə qaytarılır. Bu vəzifəsi təkkə və zaviyələr bağlanana qədər davam etdi.

Şeyxülislamlığın qaldırılması, təkkə və zaviyələrin bağlanılmasından sonra açıqda qaldı, yalnız dərs maaşı ilə kifayətləndi. Cebecibaşı Məhəlləsində olan Şeyx İsmət Əfəndi dərgahında yerləşir.
Sultan İkinci Abdulhəmid Xanın iltifatlarına qovuşan Axıskalı Əli Heydər Əfəndi, Cümhuriyyət dövrü boyunca dini tədrisat ilə məşğul oldu. İyirmi beş il boyunca göz həbsində tutuldu.
Oğulu Xalid Gürbüzlər atasıyla əlaqədar olaraq bunları söyləməkdədir: "Atam kimsəylə pis olmamamızı söyləyərdi. Oturaq, çay, qəhvə içək deməz, davamlı elmlə məşğul olardı. Ərzurumdan Alvarlı Məmməd Əfəndi, Ramazanoğlu Sami Əfəndi tez-tez ziyarətinə gəlirlərdi. Hasib Əfəndi ilə Məmməd Zahid Kotku Əfəndi də gəlirlərdi. Dövrün bütün alimləri ziyarətinə gəlir, söhbət edərdilər."

Din və dövlət xidməti görənlərə böyük qiymət verən Axıskalı Əli Heydər Əfəndi tələbələrinin və sevənlərinin elmi istiqamətdən daha irəli olmalarını istərmiş; …yolumdan gələn mənim övladım" deyərdi. Özü elmi mütaliəni heç buraxmazdı. Arvadı Hənifə Xanıma; "Hənifə, Hənifə yeni bir cahilliyimi daha gördüm. Yeni bir şey daha öyrəndim" deyərdi. Öz təhsilinin az olduğundan bəhs edərək; "Mənim təhsil müddətim beş ildir" deyərmiş.

Sərt xarakterli bir insan idi. İbadətə çox düşkünüydü. Geniş çaplı düşünər, müsəlmanların idarəsi haqqında ixlaslı və təmiz insanların söz sahibi olmasını, millətin və dövlətin davamını istəyərdi.
Kiçik oğulu Bahəddin Gürbüzlerin ifadə etdiyinə görə, elm öyrənmək, öyrətmək və insanlara İslamiyyəti izah etməklə məşğul olardı. Siyasətlə məşğul olmazdı. Hətta İttihat və Tərəqqi partiyasına girməsi üçün Hüseyn Cahit və Tələt Paşa tərəfindən təklif də olunmasına baxmayaraq, təkliflərini qəbul etməmişdi. Tələbələrinə siyasətdən uzaq dayanmalarını tövsiyə edərdi.

Təkkə və zaviyələrin bağlanılmasından sonra Türkiyədə qurulan yeni idarəyə qarşı olduğu qarşıya qoyularaq Ankaraya aparılmışdı. Ankarada İskilipli Atif Hoca ilə birlikdə çətin şərtlər altında həbsxanada qaldığı sırada yuxusunda şeyxini gördü. Şeyxi ona; "Oğulum qırx bir dəfə Fəth surəsini oxusan xilas olarsan" deyir. Axıskalı Əli Heydər Əfəndi oxumağa başlayır. Onun belə etdiyini görən İskilipli Atif Əfəndi; "Hoca nə edirsən?" deyə soruşduqda; "Yuxumda şeyxim belə belə söylədi. Sən də oxu xilas olarsan" dedi. Atif Əfəndi; "Bu gecə yuxumda Peyğəmbər əfəndimizi gördüm. Peyğəmbərimiz sallallahu əleyhi və səlləm, mən səni çağırıram, sən müdafiəni hazırlayırsan! buyurdu. Mən də müdafiənaməmi yırtdım" dedi. Axıskalı Əli Heydər Əfəndi oxumağa davam edir. Daha sonra xilas olur.

Dini elmlərə vəqf olan Axıskalı Əli Heydər Əfəndi, qüvvətli natiqliyiylə dinləyənləri təsir altında buraxardı. Ömrünü İslam dinini öyrənməyə və öyrətməyə vermişdi. Qurani Kərimi çox oxuyardı. Nəfsə güvənməməyi təlqin edərdi. Tələbələrinə və sevənlərinə nəsihətlərdə olardı. Zamanın şərtlərinə görə dini mövzuları izah etmək xaricində səssiz bir həyat yaşadı.

Vəfatından on gün əvvəl Fatih-Çarşambadakı Şeyx İsmət Əfəndi dərgahının yaxınındakı evində komaya girdi. On gün komada qaldı. 1960-cı ilin avqustunda (H. 1380) “Allah” deyərək ruhunu təslim etdi. Cənazəsini Məmməd Zahid Kotku Əfəndi ilə Ramazanoğlu Sami Əfəndi yudular. Müəllimi olan rəis-ül ülama Çərşənbəli Əhməd Əfəndinin də qəbirinin olduğu Fateh Məscidi qəbirisitanlığına dəfn edilməsi istəndi. Lakin buna icazə verilmədi. Yavuz Səlim Məscidində Ramazanoğlu Sami Əfəndi tərəfindən qılınan cənazə namazından sonra Sakızağacı qəbirisitanlığında dəfn edildi.

Könül Sultanlarının iziylə: Rəşad Sahil