davam.az - BÜTÖV AZƏRBAYCAN ADINA! > Çap səhifəsi > “Robotlar getdikcə daha aqressiv olacaq və insanları kölə vəziyyətinə salacaqlar” - AMEA-nın şöbə müdiri Füzuli Qurbanovdan SENSASİYALI AÇIQLAMALAR

Müsahibimiz AMEA Fəlsəfə İnstitutunun şöbə müdiri, fəlsəfə üzrə elmlər doktoru Füzuli Qurbanovdur:

- Füzuli müəllim, alimlər arasında elələri var ki, fəlsəfə nəyə lazımdır, onun həyatla nə əlaqəsi var? Fəlsəfə mücərrəd, praktiki həyatla bağlı olmayan məsələlərlə məşğul olur. Ona görə də onun cəmiyyətdə elə bir rolu yoxdur – deyə fikir yürüdürlər. Alimlər bu fikirlərində nə qədər haqlıdırlar?

- Bəli, deyirlər. Hətta bəziləri bir az da qabağa gedərək bütövlükdə sosiohumanitar elmlərin insan həyatı üçün, cəmiyyət üçün rolunu, əhəmiyyətini azaltmağa çalışırlar. Təbiətşünaslıq sahəsində olan alimlər fəlsəfəni, ümumiyyətlə humanitar elmləri ikinci dərəcəli elm sahəsi hesab edirlər. Amma fəlsəfə və həyat, fəlsəfə və cəmiyyət, bəşəriyyətin həyatında fəlsəfənin rolu kimi məsələlər üzərində dərindən düşünəndə görürük ki, vəziyyət tamamilə başqadır. Hətta deyərdim ki, fəlsəfəsi, fəlsəfi təfəkkürü olmayan cəmiyyətin heç bir elmi ola bilməz. Yəni, bütün elmlərin mövcudluğunun real olaraq işləməsinin, cəmiyyətə fayda verməsinin kökündə məhz fəlsəfi təfəkkür durur. Niyə? Ona görə ki, fəlsəfə ümumiyyətlə insanın fərdi və kollektiv səviyyədə (tək deyəndə ayrı-ayrı şəxslər, kollektiv deyəndə isə cəmiyyət nəzərdə tutulur və bütövlükdə bəşəriyyəti nəzərdə tuturuq) özünə və dünyaya olan münasibətlərinin ümumi məsələləri ilə məşğul olur. Fəlsəfə bu iki aspekti – şəxsin həm özünə münasibətini, özünü dərk eləməsi, özünü bilməsi, özünü tanıması, həm də dünyanı dərk eləməsi, bilməsi – baxımından ən universal yanaşma üsuludur, fikir tərzidir, yaşam formasıdır. Deməli, bunu lap qədimlərdən filosoflar deyiblər; məsələn, Sokratda dərketmə həmişə özünü dərketmə kimi verilib. Məsələnin o biri tərəfi dünyanı dərk etməkdir. Burada da fəlsəfi təfəkkür insanın özünün özü ilə və insanın dünya ilə münasibətlərini universal səviyyədə tənzimləyən, onu məntiqi məcraya yönəldən əsas təfəkkür hadisəsidir. Bunu bütövlükdə cəmiyyətə də aid eləmək olar. Tarixi təcrübə göstərir ki, hansısa xalqlarda, cəmiyyətlərdə fəlsəfə inkişaf edib, fəlsəfi ideyalar meydana gəlib, o ideyalar üzərində köklənən xalqlar daha sürətlə inkişafa nail olublar, daha böyük nailiyyətlər əldə ediblər. Həm daxili mənəvi potensiallarını gücləndiriblər, həm də cəmiyyət olaraq bütövlükdə ətraf aləmə münasibətdə daha rasional və məntiqi mövqe seçə biliblər.

İnsanın özünə münasibətinin fəlsəfi düşüncə səviyyəsindəki dərki, ümumiyyətlə, insanın davranışının fəaliyyətinin təməl prinsiplərini müəyyənləşdirir. Əgər özünə münasibət, insanın özü ilə dialoqu, özünü tənqid etməsi, dərk etməsi zəifdirsə də, o insanın mədəniləşməsi, müəyyən şüur düşüncə mədəniyyətinə nail olması deyərdim ki, mümkün olmur. Bəlkə də vəhşi insanla mədəni insanı ayırd etmək üçün bu kriteriyadan istifadə etmək olar, bu başqa məsələdir. Çünki onun konkret rasional sərhədləri haradadır, onun üzərində düşünmək lazımdır. Amma insan öz-özünə hesabat verə, düşünə bilmirsə onun həyat mövqeyi məncə çox zəif olur. Elə insan güclü insan ola bilməz. Biz burada o cür insanın heç müdrikliyindən danışa bilmərik. Yəni, müdrik, güclü insan hər şeydən əvvəl özü-özünü dərk etməyi, tərbiyə etməyi bacaran insandır. Platon buna görə deyirdi ki, bilik alan, elm öyrənən, öyrənməyə həvəsi olan müdrikliyin astanasındadır. Əgər daxili olaraq insan bilik öyrənmək istəmirsə - halbuki bilik öyrənmək insanın özü-özünü öyrənməyindən başlayır – bu insanın ümumiyyətlə cəmiyyətdə nəinki müdrik olması, güclü şəxsiyyət olmaq imkanları çox məhduddur. İnsanın özü-özünün dərk etməsinin də müxtəlif səviyyələri olur. Ən universal, ən ümumi səviyyəni və deməli, insanın ən ümumi həyat mövqeyini fəlsəfi təfəkkür, fəlsəfi yanaşma formalaşdırır.

Məsələnin ikinci tərəfi insanın dünyaya münasibəti, simpatiyası ilə bağlıdır. İnsanın dünyaya münasibəti onun özünə münasibətinin xarici təzahürüdür. Əgər insan özünə hörmət edirsə, özünü dərk edirsə, onun özgəsini, ümumiyyətlə ətraf aləmi dərk etmə şansı xeyli çoxalır. Və bu iki yanaşmanın sintezi hər bir insanda müəyyən mənada fəlsəfi təfəkkürü formalaşdırır. Tarixdəki misallara baxsaq görərik ki, Avropa xalqlarından yunanlar və almanlar fəlsəfi təfəkkürü daim inkişaf etdirən xalqlar olub. Digərlərini də deyə bilərik, ancaq nümunə üçün almanları seçdik. Deyirlər Kant və Hegelin fəlsəfəsi alman xalqını yaratdı, almanları millət elədi.

- Bunu bir az geniş izah edərdiniz.

- Onlar ilk baxışdan çox mücərrəd şeylərlə, problemlərlə məşğul olurdular. Məsələn, Hegel ruhun təkamülü, ruhun öz-özünü yaratması, ruhun inkişaf məsələlərini... Kant da “mən necə bilərəm?”, “nəyi bilərəm?” kimi suallara cavab verə bilmək üçün mürəkkəb, mücərrəd anlayışlar, kateqoriyalar işlədirdi. Məsələn, “transendental fəlsəfə”, hətta adi insanlar üçün çətinliklə ifadə olunan və adi həyatda “transendental” sözü kimi işlənməyən kateqoriyalar işlədirdilər. Amma onların hesabına Hegel və Kantın yaratdıqları fəlsəfə bütöv alman cəmiyyətinin təfəkkürünü dəyişdi. Onların təfəkkürünü dəyişdikdə isə həyat tərzləri dəyişdi. Həyat tərzi dəyişdikdə isə dünyaya baxış, məsələlərə yanaşma dəyişir. Məsələlərə yanaşma dəyişdikdə cəmiyyətin idarə olunmasından tutmuş ən xırda və ən böyük məsələlərə qədər bütöv cəmiyyətin münasibəti ənənəvi, yəni fəlsəfi təfəkkürü aşağı səviyyədə olan cəmiyyətlərdən fərqlənir. Bunlar onu göstərir ki, fəlsəfə elə bir təfəkkür formalaşdırır ki, o nəinki ayrı-ayrı şəxsə, həm də bütövlükdə cəmiyyətə, etnosa öz həyat istiqamətini müəyyənləşdirmək imkanı verir. Fəlsəfi təfəkkür diapazonu etnosun, millətin həyat diapazonunu necə görə bilir, nə dərəcədə duya və qavraya bilir? Və buna görə də bu mənada deyə bilərik ki, fəlsəfə bütün elmlərin meydana gəlməsinin, formalaşmasının, inkişafının əsas stimulverici və istiqamətverici faktorudur. Bildiyimiz kimi bütün elmlər - fizika, riyaziyyat, kimya və s. elmlər fəlsəfədən ayrıldı.

- Niyə belə oldu?

- Ona görə ki, insan ümumi unuversal olaraq özünə və dünyaya münasibətini fəlsəfi formada ifadə edə-edə daha konkret və daha məhdud sahələrdə dərindən araşdırmalar aparmaq qərarına gəlmiş oldu.

- Bayaq qeyd etdiniz ki, Kant, Hegel alman xalqının fəlsəfi təfəkkürünü, dünyaya baxışını dəyişdi. Bəs bizim elmimizdə niyə Azərbaycan xalqının fəlsəfi təfəkkürünü, dünyaya baxışını dəyişdirəcək filosoflarımız yetişmir?

- Burada yalnız Azərbaycan xalqını seçmək doğru olmaz. Əgər söhbət Şərq xalqlarından gedirsə, o konteksdən baxaq. Bəzən soruşurlar ki, Azərbaycan niyə Kant yetişdirmir? Və yaxud da Azərbaycanda niyə Hegel formalaşmır? Deyim ki, Azərbaycanın özünün çox zəngin mədəni ənənəsi, bilik, mədəniyyət bazası var. Tarixən bu məmləkətdə mədəniyyət də, insanların özünə münasibəti də, dünyanı, ətraf aləmi dərk etməsi də təkamülə, transformasiyalara uğrayıb. O başqa məsələdir ki, nəyə görə bizim cəmiyyətdə müasir dövrdə dünya səviyyəsində ideya sahibi ola biləcək filosof yetişməyib, bu başqa sualdır.

- Niyə yetişməyib?

- Bunun çox ziddiyyətli və müxtəlif izahları var. Amma orta əsrlərdə, hətta yeni dövrə qədər Azərbaycanda, ümumiyyətlə, müsəlman dünyasında kifayət qədər güclü söz sahibi olan mütəfəkkirlər mövcud olub. Azərbaycanda bunlardan Tusi, Bəhmənyar, Sührəverdi, Eynəlqüzzət Miyanəci və digərilərini xatırlamaq olar. Bunların hər biri bir nəhəngdir, fikir, ideya sahibidir. Bundan başqa Azərbaycanda bədii təfəkkür, folklor güclü surətdə inkişaf mərhələləri keçib. Azərbaycan cəmiyyətinə xas olan böyük dühalar, məsələn, Nizami, Nəsimi, Füzuli, Xəqani, Vaqif və s. şairlərimizin hərəsinin özü bir fəlsəfi zirvədir. Bunu şişirtmədən, həqiqi mənada tam inanaraq deyirəm. Bundan başqa, XIX əsrdə Azərbaycanda fikir cərəyanı meydana gəldi: Mirzə Fətəli Axundov, Həsən bəy Zərdabi, Mirzə Bala Məmmədzadə, Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu və s. Bunların özləri də böyük bir hadisədir. Bizim işimiz bunları araşdırmaqdır ki, ümumiyyətlə, Azərbaycanın həm Şərq miqyasında, həm də dünyada yerlərini fəlsəfi olaraq müəyyənləşdirək. Biz hələ bunu etməliyik. Bir var sadaladığın yaradıcı şəxslərin ayrı-ayrı yaradıcılığını öz ixtisasları çərçivəsində öyrənəsən, bir də var bu fikir hadisəsinə, fikir təkamülünə, fikir xəttinə ümumi fəlsəfi mövqedən yanaşıb analiz edəsən. Yalnız ondan sonra Azərbaycanda kimlərin yetişdiyi haqqında nəsə fikir söyləmək olar. Başqa bir fərqli cəhət isə təbii ki, bizim taleyimizə və tariximizə ciddi təsir göstərən hadisə rus işğalı oldu. XVIII əsrdən Azərbaycana kənar qüvvələrin, xüsusən də rusların zaman-zaman həmlə etməsi və burada müəyyən işləri görməsi xalqı bir çox ənənədən, kökdən ayırdı. Və bunun da nəticəsi o oldu ki, bütöv olan Azərbaycan iki yerə bölündü, parçalandı. Bunun Şimal hissəsi bir sosial, mədəni, mənəvi mühitə, cənubu isə başqa bir sosial, mədəni və mənəvi mühitə düşdü. Əgər bir xalq parçalanırsa və o sosial, mədəni mühitlərdə müəyyən müddət yaşamaq məcburiyyətində qalırsa, onun bütövlükdə təfəkkürünün necə təkamül edəcəyini heç kəs proqnozlaşdıra bilməz. Və burada da çoxlu ziddiyyətlər meydana gəlir ki, bu da artıq ayrıca bir mövzudur.

- Azərbaycan adına olan filosofları niyə dünya səviyyəsinə çıxara bilmirik?

- Əgər bizim filosofların yaradıcılığını daha dərindən öyrənib dünya fəlsəfi kontekstindən keçirsək ideya verənlər təbii ki, var. Məsələn, Nəsirəddin Tusinin, Sührəverdinin ideyaları var. Yenə təkrar edirəm, bunun üçün onların elminin dərin analizi aparılmalıdır, öyrənilməlidir və o ideyalar lazımı səviyyədə təqdim olunmalıdır. Bunları etmədən hər hansı fikir yürütmək tələskənlik olar. Mən deyəndə ki, dünya səviyyəsində ola biləcək fikir sahibi yoxdur, ümumiyyətlə, bu substantiv mənada, yəni belə bir adamın olmadığı haqqında hökm deyil. Bu yalnız ona işarədir ki, biz öz fəlsəfi ənənəmizi lazımi səviyyədə öyrənməmişik.

- Belə deyirlər ki, Qərb alimləri elmi Şərqdən götürüb inkişaf etdi. Şərq isə yerində sayır.

- Məncə elə olmadı. Bir çox hallarda deyirik ki, Şərqdən götürüb irəli getdilər. Qədim yunanlar özlərinə qədər olan bəşəriyyətin mənəvi dəyərlərinin, zənginliyinin fəlsəfəsini prinsipial surətdə dəyişdilər. Deyək ki, onlar elmi yeni relsə, rasionalizmə, texno relsinə salaraq məntiq gətirdilər. Texnorelsə gətirdilər deyəndə, yəni ki, elmi biliyin konkret praktiki tətbiqi məsələsinin üzərində düşünməyə daha çox üstünlük verdilər. Təbii ki, orada rasionalizm, seyrçilik, ümumiləşdirmələr və s. vardı. Amma yunanlar elə bir cəmiyyət qurdular ki, o cəmiyyətdə “hamı hər kəsi görə bilir”. Birgə yaşamanın fəlsəfəsi, forması fərqli olur. Elə cəmiyyətlər var ki, onların bu mənada həssaslıq dərəcəsi çox aşağıdır. Cəmiyyətin bir məkanında yaşayan insan, cəmiyyətin başqa məkanında yaşayan insanı sosial-mənəvi olaraq hiss edə bilmir. Daha konkret desək, bir regionun adamı özünü başqa regionun adamından çox fərqləndirir. Bu tayfa, məhdud məhəllə təfəkkürüdür. Yunanların cəmiyyətində isə - polislər deyək - tədqiqatçılara görə, polislərin əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, orada insanlar hamını görür və hamını dinləyə bilirlər. Əgər hamı hamını dinləyə bilirsə, hər kəs fikrini deyə bilirsə və o fikrinə uyğun reaksiya görə bilirsə, deyək ki, bu bir polisdir, birgəyaşayışın daha həssas, daha ümumi formasıdır. Buna müasir sinergetikada “sosial həssaslıq dərəcəsi” də deyə bilərik. Əgər cəmiyyətin, sistemin ən uzaq guşələrində olan elementləri, tərkib hissələri bir-birini hiss edə, duya bilirsə bu sistemin özünü inkişaf etdirmək imkanları vardır. Edə bilmirsə, o imkanlar məhdudlaşır. Buna görə də yunanların, avropalıların bu elmə, fəlsəfi təfəkkürə gətirdiyi yeniliyi görmək, bilmək lazımdır.

Doğrudur, orada Şərq mədəniyyətinin, cəmiyyətlərinin böyük zəhməti var. Amma eyni zamanda, Şərqdə də yüksək inkişaf etmiş Çin mədəniyyəti, yapon cəmiyyəti var. Deməli, Şərq heç də tam geridə qalmış və arxada sürünən bir mədəniyyət sistemi deyil. Burada söhbət ondan gedir ki, hansı cəmiyyət – fəlsəfə də daxil olmaqla elmi biliklərə necə münasibət göstərir və onu özünün ümumi həyat tərzində nə dərəcədə istifadə edə bilir. Cəmiyyətlər var ki, tam elmi relsdə özünü yaradır, hərəkət etdirir. Və yaxud da ona can atırlar. Cəmiyyətlər də var ki, daha çox ənənə üzərində özünü yaradan cəmiyyətlərdir. Deyək ki, elm hansısa mənda lokal olaraq rol oynayır, amma cəmiyyətin aparıcı, yaradan faktor deyildir. Bu fərqlərə görə dünyada çox maraqlı situasiyalar yaranır.

- Şərq ölkələrindən Çini və Yaponiyanı qeyd etdiniz. Hər iki ölkənin dini inancı başqadır. Sizcə əksəriyyət müsəlman ölkələrində elmin inkişaf edə bilməməsində şəriətin rolu varmı?

- Mən elə düşünməzdim və hesab etmirəm ki, o dediyin mənada şəriət burada mənfi rol oynayır. Məncə, aidiyyəti də yoxdur. Çünki Avropada orta əsrlərdə inkivizisiya dövrünü xatırlayın. Cordano Brunnonu elmi işinə görə oda atdılar. Bundan başqa nə qədər insanları cəzalandırdılar, öldürdülər. Amma yenə də orada o məsələdə elmi təfəkkür üstün gəldi. Elə müsəlman ölkələri var ki, məsələn, Türkiyə, İran, Sinqapur, Malaziyada elmin inkişafı yaxşı səviyyədədir. Bir çoxları da bunun səbəbini dinə bağlamağa çalışır. Bu məsələ belə deyil. Əksinə, din öz-özlüyündə fəlsəfi və elmi təfəkkürü inkişaf etdirməyə motivasiya edir. Çünki bu istiqamətdə aparılan hər bir tədqiqat Allahın varlığının sübutu kimi təqdim olunur. Elə isə din elmin inkişafında maraqlı olmalıdır. O başqa məsələdir ki, ayrı-ayrı ölkələrdə, ayrı-ayrı dövrlərdə dindən siyasi alət kimi istifadə edərək bu və ya digər şəxsi və süni məqsədlərinə çatan adamlar və yaxud da qruplar ola bilər. Bunun isə böyük tarixi rakursdan baxanda bir qədər fərqli izahını vermək lazım gəlir. Görünür burada hər bir ölkənin özünün mədəniyyət sisteminin tarixi təkamül dinamikası var. Və bunlar da müəyyən mərhələləri keçməlidir. Bu, birində bir cür gedir, başqasında isə başqa cür. Və hər iki xəttin də müsbəti ilə yanaşı mənfi xüsusiyyətləri var. Məsələn, inkişaf etmiş Avropa və yaxud da Amerika cəmiyyətində elə problemlər meydana çıxır ki, o zaman sual olunur, elmin bu dərəcədə inkişafı müsbət hadisədir, ya mənfi? Və onlar hətta deyirlər ki, Qərb cəmiyyətləri daxilən islamlaşır. Çünki mənəvi-əxlaqi varlığını qorumaq üçün İslamdan yaxşı, İslamdan səmərəli din yoxdur. Şərq cəmiyyətləri isə tərsinə, daxilən qərbləşir, zahirən İslam olaraq qalır. Onda belə çıxır ki, Qərb cəmiyyətləri getdikcə daha çox mənəvi-əxlaqi dəyərlər əldə etməyə çalışır, Şərq cəmiyyətləri isə bunları itirməkdədir. Məsələni belə qoyanda kimin daha düzgün yol seçdiyi məsələsi birmənalı aydın deyil. Bəlkə cəmiyyət, bəşəriyyət üçün mənəvi-əxlaqi dəyərləri saxlaya-saxlaya yavaş inkişaf etmək daha doğru imiş, nəinki sürətli texnoinkişaf yolu ilə indi cəmiyyətin hara gedə biləcəyini müəyyənləşdirə bilməyəcək bir situasiya yaratmaq?! Baxın, inkişaf etmiş ölkələrdən, elmin inkişafından danışırıq. O zaman dünyada bu qədər qan niyə tökülür? Əgər bu qədər şüurludurlarsa, həqiqi mənada inkişaf ediblərsə, niyə uşaqları öldürür, qadınlara qarşı böyük zorakılıqlar edirlər? Böyük bir geosiyasi məkanda, məsələn, Yaxın Şərqdə nə qədər faciələr törədirlər. O elmi və məntiqi ilə kütləvi qırğın silahları yaradanlar nə dərəcədə inkişaf ediblər? Bundan başqa, statistika göstərir ki, dünyanın çox az bir hissəsi sürətlə varlanır, məncə 2-3 faiz ola, ya olmaya. Qalan hissəsində isə problemlər çoxalır. Sual olunur. Dünyanı bu qədər qeyri-bərabər bölünməyə gətirib çıxaran o texnoinkişaf olmadımı? Nəhayət, indi filosoflar, alimlər haqlı olaraq belə bir sual verirlər ki, elmin bu qədər inkişafı, yeni texnologiyaların tətbiqi cəmiyyəti necə dəyişir? Bu suala cavab verə bilmirik. Yəni insan beyninin elmi kəşfləri ilə o elmi kəşflərin gətirə biləcəyi vəziyyətlərin təhlili arasında ciddi ziddiyyətlər vardır. Kəşflər, yeniliklər sürətlə gedir və o yeniliklər cəmiyyətə sürətlə daxil olur, onların mümkün nəticələrini isə biz tədqiq edib öyrənə bilmirik. Və bu qeyri-müəyyənlik insanları qorxudur. Bu proses hara qədər gedəcək? Məsələn, 3-4 inkişaf variantı deyirlər: robotlar daha ağıllı olacaq və onlar insanları kölə vəziyyətinə salacaqlar; robotlar daha aqressiv olacaq və insanları məhv edəcəklər; robotlar robotlardan istifadə etməyə başlayanda insanın demoqrafik problemləri meydana çıxacaq. Sual olunur: mümkündürmü ki, həm elm və texnika inkişaf etsin, həm yeni texnologiyalar tətbiq olunsun, həm də insanın insanlığı, insaniyyəti, bəşəriyyətin bəşəriliyi qalsın? Bu kimi məsələlərin bir-biri ilə müqayisəsində, əksinə, İslam-müsəlman mədəniyyətinin üstünlükləri daha çox görünür.

- Qərbin inkişaflı sürətinə baxanda Şərq öz tempi ilə gedir kimi görünür.

- Bir az sxematik olardı. Mən sadəcə sualları qeyd etdim. Avropanın texnoelminin inkişafı, “biz sürətlə inkişaf etmişik” kimi iddiaları tam birmənalı və şübhəsiz qəbul edilən deyil. Burada suallar çoxdur. Kimin geridə qaldığı və yaxud da kimin yalançı olaraq qabağa getdiyini tarix və zaman bir qədər sonra müəyyənləşdirəcək. Və şəxsən mənim bununla bağlı ayrı fikrim var: məsələ də bundan ibarətdir ki, indi bir çox nəzəriyyə və fikirlərə görə, ümumiyyətlə, kosmosun, bəşəriyyətin, bizim yaşadığımız dünyanın hər altı min ildən bir periodu dəyişir. Bu axırıncı altı min illik periodu qara dövr adlandırırlar. Burada yalanlar, insanın daxili aləminə qiymət verməyən kəsimlər, şər, böhtan atanlar, aqressiv olanlar üstünlük təşkil edir və onlar aparıcı olurlar. Altı min illik dövr XXI əsrin birinci yarısında başa çatıb. İkinci altı min illik dövrdə, artıq Allah sevgisinə, daxili-mənəvi əqidələrə doğru böyük bir dönüş yaranır ki, bu dönüşdə də bizim kimi cəmiyyətlər ön sıraya keçmiş olur. Bizim şansımız növbəti altı min il üçün indi özünü inkaşaf etmiş kimi görənlərdən çox-çox çoxdur.

Rəşad Sahil