davam.az - BÜTÖV AZƏRBAYCAN ADINA! > Türk dünyası-Turan > Táýelsizdiktiń alǵashqy dıplomatııalyq depeshasy qalaı daıyndaldy
Táýelsizdiktiń alǵashqy dıplomatııalyq depeshasy qalaı daıyndaldy |
|
Qoǵamda «Qazaqstan nege óz táýelsizdigin ózgelerden kesh jarııalady?» degen suraq áli de talqylanady. Keıbireýler úshin qazaqqa táýelsizdik ońaı kelgen sekildi kórinedi de. Rasynda solaı ma? Arǵysyn aıtpaǵanda keshegi Alash pen bergisi Jeltoqsan qaıratkerleriniń óz basyn ne úshin qurbandyqqa tikkenin túsinsek, táýelsizdiktiń ońaı kelmegenin aqıqat retinde moıyndaýǵa tıispiz. Dýlat Adyrbekov «Astana» óńirlik qolbasshylyǵy áskerleriniń qolbasshysy qyzmetinen bosatyldy Imanǵalı Tasmaǵambetov Reseıdegi Elshi qyzmetinen bosatyldy Tel-Avıv merııasy qazaq týynyń túsine boıaldy Ataýly kúnde dúnıege kelgenimdi maqtan etemin - Azamat Qabaqov Budan bólek, táýelsizdik tusyndaǵy biz bilip, biz bilmeıtin úlkendi-kishili saıası oqıǵalar she? Ras, Qazaqstan SSRO-nyń eń sońǵy múshesi retinde odaqta jalǵyz qaldy ári álemniń tórtinshi ıadrolyq arsenaly Qazaqstannyń menshiginde saqtalyp turdy. Osy eki másele úshin-aq kúlli álem nazary Qazaqstanǵa aýdy. Jáne bir anyǵy – kóp elder tek ásheıin nazar aýdaryp qana otyrǵan joq, túrli áreketke kóship, saıası oqıǵalar tóńireginde árqıly áńgimeler týdyrdy, kezdesýler uıymdastyryp, árkim ózine qaraı tartýǵa tyrysty. Álbette, ondaı oqıǵalardyń anyq-qanyǵyn biz eshqashan bilmeýimiz de múmkin. Áıtse de osyndaı almaǵaıyp kezeńde táýelsizdiktiń asa bir aýyr júgi syrtqy saıasatqa túskeni anyq. Bul jaıynda Elbasy Nursultan Nazarbaev «Ǵasyrlar toǵysynda» atty kitabynda: «Eger biz shuǵyl túrde ózimizdiń syrtqy saıasatymyzdy qalyptastyrýdy bastap ketpegen bolsaq, bizdiń múddelerimizge orasan zor nuqsan keleri de túsinikti» dep jazdy. Shyndyǵynda syrtqy saıasattyń alǵashqy qadamy qalaı bastaldy? Dıpmıssııalarǵa qara Volgamen jasalǵan sapar nemese táýelsizdiktiń «romantıkalyq» kezeńi Sonymen, 16 jeltoqsan Joǵarǵy Keńes «Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik táýelsizdigi týraly» Konstıtýtsııalyq zańdy qabyldady. Zańnyń 1-taraýy 3-babynda «Óziniń memlekettik táýelsizdigin basqa memleketter tanýy úshin Qazaqstan Respýblıkasy ashyq» dep jazylǵan bolatyn. Dál osy «basqa memleketterdiń tanýy» táýelsizdik úshin eń mańyzdy másele edi. Óıtkeni taný bolmasa táýelsizdik te bolmaıdy degen sóz. Sol tusta SSRO quramynda bolyp, Máskeýge tikeleı baǵynatyn Qazaqstannyń Syrtqy ister mınıstrligi tym qıyn jaǵdaıda qalǵanyn aıtyp jatý artyq. Sanaýly qyzmetkerlerimen, shekteýli fýnktsııalarmen ǵana áreket etetin Almatydaǵy mınıstrliktiń dıplomatııalyq qyzmetinen qaıyr joq deýge bolatyn edi. Esesine Odaqtyń ortalyq mınıstrligi shańyraǵynda shyńdalyp júrgen, tájirıbe jaǵynan shet elderdiń dıplomattary arasynda tanyla bastaǵan qazaq qyzmetkerler joq emes-tin. Smolensk alańyndaǵy SSRO Syrtqy ister mınıstrliginiń ǵımaratynda qyzmette júrgen Qasym-Jomart Toqaev ta dıplomatııalyq tájirıbemdi týǵan elim – Qazaqstanymnyń ıgiligine jumsaıtyn sát týdy degen oıda boldy. «Osy mashaqatpen júrgenimde maǵan Qazaqstannyń Máskeýdegi jańa turaqty ókili Q. Saýdabaev telefon shaldy. Ol Qazaqstandy táýelsiz memleket dep jarııalaý týraly respýblıka parlamentiniń málimdemesine dıplomatııalyq korpýstyń áserin baıqaý jóninde Prezıdentten tapsyrma alǵanyn habarlap, ózi úshin bul jańa iste kómek kórsetýimdi surady», - dep eske alady qazirgi Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev «Belasý» atty kitabynda. «Shet elderdiń elshilikterine notalar jiberip, biz kelesi kúni ol kezde mártebe sanalatyn qara «Volgaǵa» otyrdyq ta, dıplomatııalyq mıssııalardyń basshylaryna baryp shyqtyq. Sol kezdegi jaǵdaı boıynsha bul saparymyz biz úshin qanshalyq kóńil tolqytarlyq oqıǵa bolǵanyn aıtyp jatý artyq bolar, óıtkeni, áńgime Qazaqstandy halyqaralyq moıyndaý týraly edi», - dep jazady Q.Toqaev. Osy kóńil tolqytarlyq sapardyń nátıjesinde Prezıdent N.Nazarbaevtyń atyna Máskeýden alǵashqy qujat – alǵashqy dıplomatııalyq depesha daıyndaldy. «Belasý» kitabynda osy qujattyń mátini de jarııalanǵan. Memleket basshysynyń atyna joldanǵan osy qujatta Q.Toqaev Prezıdent tapsyrmasyn oryndaý maqsatynda 18 jeltoqsan kúni Ulybrıtanııa, Germanııa, Japonııa, Iran elshileri men QHR ýaqytsha senimdi ókiline kirip shyqqanyn jáne olarmen ótken suhbattasýdyń negizgi mazmunyn baıandaıdy. «Ulybrıtanııa elshisi R.Breıtveıt Qazaqstan Respýblıkasynyń táýelsizdik jarııalaýyn qoshemetpen qarsy aldy. Sizdiń Anglııaǵa saparyńyzdyń tarıhı mańyzy bar ekenin aıtty. Onyń aıtýynsha, bul sapar – «alǵashqy iri qadam», ol qazaqstan-aǵylshyn baılanystarynyń tolyqqandy damýkyna bastama bolady», - dep jazady N.Nazarbaev atyna jazylǵan depeshede. Bul kezdesýde aǵylshyn elshisi óz úkimetiniń Qazaqstanmen baılanys jasaýyna birinshi dárejeli mańyz beretinin, ekonomıkalyq yntymaqtastyq, sonyń ishinde munaı jáne gaz ken oryndaryn ıgerýge baılanysty kelissózder júrgiziletinine mán bergen. Sosyn Ulybrıtanııa elshisi batys memleketteriniń Qazaqstannyń táýelsizdigin tanýǵa qatysty prıntsıpti sheshimi Dj.Beıkerdiń NATO Keńesiniń sessııasynda sóz sóılegennen keıin qabyldanatynyn jetkizipti. Qazaqstannyń aýmaǵyndaǵy ıadrolyq arsenal mártebesi týraly da sóz bolǵan eken. Ulybrıtanııa 1992 jyldyń 1 qańtarynda Qazaqstannyń táýelsizdigin moıyndady. «GFR elshisi K.Bleh te Qazaqstannyń táýelsizdik jarııalaýyn qýattady. Ol Dostastyq taǵdyrynda sheshýshi kezeń týyp otyr – endi bári de Odaqtyń burynǵy respýblıkalary basshylarynyń Almatydaǵy kezdesýiniń qorytyndylaryna baılanysty bolady, dep atap kórsetti», delingen qujatta. GFR de Qazaqstannyń ıadrolyq qarý problemasyna basa nazar aýdaryp, Prezıdent N.Nazarbaevtyń osyǵan qatysty ustanymymen kelisetinin bildirgen. Germanııa Qazaqstannyń derbestigin 1991 jyldyń 31 jeltoqsanynda tanyp, kelesi jyldyń aqpanynda elimizben dıplomatııalyq qatynas ornatty. Depeshege qaraǵanda, Toqaev suhbatynyń súbelisi Qytaı ókilimen bolǵanǵa uqsaıdy. QHR ýaqytsha senimdi ókili Chjan Chjen Qazaqstannyń táýelsizdigi týraly habardy dereý joǵary basshylyqqa jetkizetinin aıtyp, Beıjińde TMD-ǵa, jańa memleketter, sonyń ishinde Qazaqstanmen qandaı qarym-qatynas jasaý kerek degen máseleniń qarastyrylyp jatqanyn jetkizipti. «Chjan Chjen Pekınde Qazaqstan Prezıdentin «burynǵy Odaqtyń saıası arenasyndaǵy eń bedeldi qaıratker» dep esepteıtinin atap kórsetti. Pekınde, dedi suhbattasýshy, Qazaqstan áleýmettik-saıası turaqtylyqty saqtap qala alǵan birden-bir respýblıka ekendigin joǵary baǵalaıdy», - delingen. Budan bólek, qytaı dıplomaty ekijaqty yntymaqtastyqtaǵy serpilisterge toqtalypty. Ol oń úrdisterdi Qazaqstan men Qytaıdyń kórshiles memleket bolǵandyǵynan ǵana emes, «osy elder basshylarynyń kóregendigi» arqasynda oryn alyp otyrǵanyn alǵa tartqan. Elshi keıbir máselelerge Qazaqstannyń kózqarasyn da bilgisi kelgen eken. Máselen, ol «Pekın Reseı halyqaralyq arenada SSRO-nyń birden-bir quqyqtyq murageri bolyp tabylady jáne BUU QK-niń turaqty múshesi bolǵysy keledi degen Eltsınniń málimdemesine nazar aýdaryp», Qytaı basshylyǵy osyǵan qatysty Qazaqstannyń kózqarasyna mán beretinin jetkizipti. ıAdrolyq qarý mártebesi jóninde de aıqyn maǵlumat suratqan. Qytaı 1991 jyldyń 27 jeltoqsanynda Qazaqstannyń táýelsizdigin tanydy. Depeshedegi kelesi málimet Japonııa elshisimen kezdesýdiń nátıjesi týraly. «Japonııa elshisi Edamýra onyń eli Qazaqstannyń halyq bıligi joǵary organynyń sheshimin qurmetteıdi dep málimdedi. Japonııa táýelsizdik alý protsesiniń «kedergisiz júrgenin» qalar edi. Elshiniń atap ótkenindeı, bizdiń respýblıkamyzdyń táýelsizdik jarııalaýy «tarıhynyń óziniń múddelerine saı keledi». Sóz arasynda elshi Japonııanyń Qazaqstanmen aldaǵy baılanystaryn jolǵa qoıý úshin alǵashqy qadam retinde japonııalyq mamandardyń respýblıka jaǵdaıymen tanysý maqsatyndaǵy alǵashqy sapary bolýy múmkindigin aıtqan. Qazaqstan tarapyna qarjylyq qoldaý jasaý yqtımaldyǵy da nazarǵa alynǵan. Japonııa Qazaqstannyń táýelsizdigin 1991 jyldyń 28 jeltoqsanynda moıyndady. «Ońtústik Koreıa elshisi Ro Men Go Qazaqstannyń táýelsizdik jarııalaǵany týraly óz úkimetine habarlap ta qoıǵanyn aıtty. Onyń aıtýynsha, ol taıaý ýaqytta Seýlden bizdiń respýblıkamyzdyń táýelsizdik jarııalanýyna baılanysty Ońtústik Koreıanyń resmı kózqarasyna qatysty tıisti usynystar alýǵa tıisti» delingen depeshada. Koreıa elshisi Almatyda ótetin kezdesýge (Dostastyq elderi basshylarynyń kezdesýi-red.) kóp nárse baılanysty ekendigin jetkizgen. Ońtústik Koreıa Qazaqstannyń táýelsizdigin 1991 jyldyń 30 jeltoqsanynda tanydy. Iran elshisi de Qasym-Jomart Toqaevpen júzdesýi barysynda Qazaqstannyń Joǵarǵy Keńesiniń sheshimin qurmetteıtinin málimdegen. «Ol Sizdiń Irannyń syrtqy ister mınıstri Ýelaıatımen kezdesýińizdiń aıryqsha mańyzdylyǵyn atap ótti. Osy kezdesýdiń qorytyndylary boıynsha memorandýmnyń qaǵıdalaryn damytý úshin ıran jaǵy munaı ónerkásibi mınıstriniń orynbasary bastaǵan delegatsııany Almatyǵa jiberý jóninde sheshim qabyldady. Iran munaı ónerkásibi salasyndaǵy yntymaqtastyqty Qazaqstanmen qarym-qatynastaǵy basym baǵyt dep esepteıdi», - delingen qujatta. Budan bólek, elshi ıadrolyq qarý mártebesine qatysty Qazaqstan Prezıdentiniń kózqarasyna basa nazar aýdaratynyn jáne Almatydaǵy kezdesýlerdiń qorytyndysyn kútetindigin aıtqan. Resmı Tegeran sol Almaty kezdesýinen soń zań júzinde qarym-qatynas ornatý týraly prıntsıpti sheshim qabyldanýy múmkin ekendigin meńzegen eken. Iran Islam Respýblıkasy Qazaqstannyń Táýelsizdigin kóp uzamaı moıyndady ári Iran musylman elderi arasynda birinshi bolyp, elimizdiń egemendigin tanyǵan. Al Qazaqstan men Iran arasyndaǵy dıplomatııalyq qarym-qatynas 1992 jylǵy 29 qańtarda ornady. Osy kezdesýlerden keıin, elshilerdiń sózine súıene otyryp Q.Toqaev mynadaı tujyrym jasaıdy: «Qazaqstannyń táýelsizdik jarııalaýy shetelderde óte oń qabyldanýda. Solaı bola tursa da, ondaǵylar Dostastyqtyń bolashaǵy burynǵy Odaqtyń egemendi memleketteriniń basshylary birqatar máseleler boıynsha ózara túsinistikke kele ala ma, joq pa, soǵan baılanysty dep esepteıdi. Negizgi máselelerdiń ishinde – Qazaqstannyń aýmaǵyndaǵy ıadrolyq qarý mártebesi, Batys elderiniń elshileri burynǵy Odaqtyń qaramaǵyndaǵy ıadrolyq qarý biryńǵaı baqylaýda bolýǵa tıis ekendigi týraly óz úkimetteriniń pikirin bildiredi». Depeshede Q.Toqaev SSRO-nyń quqyqtyq mırasqoryna baılanysty aıqyndyqtyń bolmaýy da dıpkorpýstyń alańdaýyn týdyrǵanyn da atap ótedi. «Sheteldik elshiler Almatydaǵy naqty ýaǵdalastyqtarǵa jetý múmkindigine qatysty óz kúmándaryn jasyrmady. Batysta ańdysyn ańdý kózqarasyn ustanýǵa syńaı tanytady. Burynǵy respýblıkalardy resmı taný Almatydaǵy kezdesýdiń qorytyndylaryna tikeleı baılanysty qoıylyp otyr», - dep túıindeledi qujat mátini. Alǵashqy depesheni Táýelsizdikti tanytýdyń derbes qadamy retinde baǵalaýǵa bolady. Syrtqy saıasattyń osyndaı nyq qadamy arqasynda táýelsizdiktiń alǵashqy kúnderinde-aq elimizdi Túrkııa, Reseı, AQSh moıyndap, jyl sońyna deıin Avstralııa, Japonııa, Vetnam, Qytaı jáne Germanııa sekildi memleketter tıisti málimdemesin jasady. 1992 jyldyń qańtarynda bulardyń qataryna Ulybrıtanııa, Norvegııa, Frantsııa, Shvetsııa sekildi jáne birqatar iri memleketter qosyldy. Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń sózimen sabaqtasaq, «bul da táýelsizdik tarıhynyń «romantıkalyq» kezeńi bolatyn. Sol tusta álemdik arenaǵa alǵash júreksine aıaq basqan Qazaqstan, jyldar óte qadamyn qataıta berdi...»
DAVAM.AZ “Nur-Sultan Bürosu” (Qazaxstan) Geri dön |