davam.az - BÜTÖV AZƏRBAYCAN ADINA! > DAVAMın yazıları > DÜNYANI FƏTH EDƏN DƏMİRÇİ
DÜNYANI FƏTH EDƏN DƏMİRÇİ |
|
Çingiz Xan bir vaxtlar dəmirciliklə məşğul olubdur. Olduğuna görə də ona Təmürçin (Dəmirci) adı qoyulubdur. Bu Dəmirçi də nə zamankı böyük xan olur, onda adını Təngiz olaraq dəyişir.
Hardasa dünyanın yarısını deməli 34 milyon km² sahəsini fəth eləyən Çingiz Xan, bir vaxtlar dəmirciliklə məşğul olubdur. Çingiz Xanın ilk adı Təmürçin olub. Bu da doğma Türk sözüdür. Günümüz Türkcəsində (Türkiyə, Azərbaycan ya da başqa Türk dövlətlərində danışılan dil) qaydalarında belədi ki, [d] ilə başlayan sözlər əskidən [t] səsi ilə başlayırdı. Buna dilçilikdə (filoloqiyada) dönüşmə deyirik. Bir nəçə örnək verim: tıl > til > dil, təñiz > dəñiz > dəniz. Onda dəmir sözü də təmir kimi işlənir idi. Amma daha da qabaqda səsinin geniş halı olan [ü] səsi ilə deyilirdi, deməli təmür kimi işlənirdi. Elçin sözünün səfir anlayışı olduğunu bilirik. Hətta elçi kimi də işlənməkdədir. Bu iki söz də eyni kökdən gəlir. Aralarındakı fərq, şəkilçinin formalaşmasından yaranmışdır. Qullanılan şəkilçi -çin bu gün istifadə etdiyimiz -cı4 şəkilçisinin özüdür. İndi təmür sözü dəmir deməkdir, bunu öyrəndik. Sonra -çin şəkilçisi də günümüzdəki -ci şəkilçisidir dedik. Onda dəmirci kimi bir söz ortaya çıxır. Deməli Çingiz Xanın əsl adı Təmürçin, Dəmirci deməkdir. Onu da bilirik ki, ata-babalarımız uşaqlara ad qoymazdan əvvəl o uşağın bir bacarığını gözləyirdilər. Məsəl üçün Dədəm Qorqutun bir dəstanında uşağın biri 13 yaşı olana kimi heç nə bacara bilməyib. Amma bir şənlikdə camaatın üstünə gələn yekəcə bir boğanı yumruğu ilə yerə sərəndə ona Boğaç Xan adını veriblər. Onda belə düşünsək yanlış olmaz: Çingiz Xan bir vaxtlar dəmirciliklə məşğul olubdur. Olduğuna görə də ona Təmürçin (Dəmirci) adı qoyulubdur. Bu Dəmirçi də nə zamankı böyük xan olur, onda adını Təngiz olaraq dəyişir. Yuxarıda da dedim, tengiz sözü dəniz sözünün köküdür. Nəyə görə adını Dəniz qoyubdur bilmirəm, bekə də çox böyük torpaqlara hökm etdiyinə görə amma bunu dəqiq bilmək olmaz. Təngiz sözü isə pozulub, bu günləri Çingiz olaraq qullanılır. Bir də Teymur var. Bu söz də təmür sözünün pozulmuş formasıdır. Türkiyədə də Timur kimi işlənir. Məncə hər ikisi də yanlışdır. Çünki bizdə dəmir kimi işlənən sözün, niyə pozulmuş formasından istifadə edilsin? Biz dərsliklərdə Təymur yox, Dəmir kimi öyrətməliyik. Söhbət -çin şəkilçisindən getdiyinə görə göyərçin sözündən danışmazsaq yaxşı alınmaz. Göy sözünü bilirsiniz. Ər sözü də çatmaq, varmaq kimi mənalara gələn ər- felinin özüdür. Ən sondakı -çin şəkilçisini də az öncə öyrəndik. Onda demək olar: göyərçin göyə ərməyə, çatmaya çalışandır. Amma sonor samitlər arasında birbirini dəyiş-toxuş deməli əvəz etmə hadisəsi var. Məsəl üçün gəlirlər yazırıq amma deyəndə gəlillər olur. Ya da alma ilə armud yazırıq ancaq danışanda almaynan armud olur. Bekə də əskidən *göyelçin idi. Yəni göy elçisi. El sözünün sonundakı [l] samiti [r] ilə dəyiş-toxuş olub. Bilirsiniz ki, əskidən quşların ayaqlarına məktub qoyub göndərirdilər. Onda bu quşlar elçi kimi olurdu. Ona görə də göydən gedən elçi kimi adlandırıblar. Bu barədə bir söz daha var: bildirçin. O birisi sözlər kimi ayrışdıranda bildirici olur. Bu quş da bir göy elçisi kimi çalışdırılıbdır. Amma ata-babalarımız məlumat verib bizi bilikləndirdiyinə görə bildirici adını qoyubdular. Bu söz Türkiyədə bıldırcın kimi işlənir. Deməli qalınlaşıbdır. Sözlərin qalınlaşıb-incəlməsi Oğuz dillərində çoxlu olan işdir. Örnəyin, biçmək felinə qoşulan -ək şəkilçisi ilə düzələn biçək sözü qalınlaşıb bıçaq olubdur. Oğuzca dışında, hələ də Təñri kimi işlənən söz bizdə qalınlaşıb Tañrı olubdur. Göybəy ULUÇ Geri dön |