"Qırmızı günəş" uşaq pedaqoji mətbuatının maraqlı nümunələrindəndir. O,mətbuat və ədəbiyyat tədqiqatçılarımız tərəfindən indiyə qədər xüsusi tədqiqata cəlb olunmamışdır.
"Qırmızı günəş" məcmuəsi mətbuat tariximizdə azsaylı-cəmi üç nömrəsi ilə tanınan mətbu orqanlarındandır. İlk nömrəsi 1921-ci il kanuni -sani ayında (bu ay süryani təqviminə görə yanvar ayına uyğundur-N.N ) Bakıda Azərbaycan Mətbuat İdarəsinin Birinci hökumət mətbəəsində Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlığının mətbu orqanı kimi çap olunmuşdur.
Məcmuənin məqsəd və məramı başlığın altında xüsusilə qeyd olunmuşdur:



"Məktəb çocuqlarına məxsus iki həftədə bir nəşr olunan əxlaqi, ədəbi, fənni müsəvvər ( rəsmlər və şəkillərlə bəzədilmliş, rəsmli -N.N.) məcmuədir".



Məcmuənin rəhbərləri məcmuəni rəsmli çıxarılacağını elan etsələr də,əslində bütün nömrələr şəkilsiz çıxmışdır. Məcmuəmin idarəsi Vrangelskvi küçəsindəki 13 nömrəli evdə türk nəşriyyat şöbəsində yerləşirdi. Məcmuədə redaktorun və məsul şəxslərin adı göstərilməsə də, "Qırmızı günəş"in Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlığında işləyən , mətbuat işlərindən xəbərdar olan bir qrup ziyalı tərəfindən nəşr olunduğu üzə çıxır. Onların çoxu - vaxtilə "Məktəb" jurnalının redaktoru işləmiş , coğrafiya və dilçiliyə aid bir neçə dərsliyin müəlifi olan Qafur Rəşad, Tiflisdəki Aleksandrovski Müəllimlər İnstitutunun məzunu S.M.Qənizadə, Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasının məzunu Kərim bəy İsmayılov , Kiyev Universitetində tibbi təhsil almış Möhsün Qədirli ( İsrafilbəyov), uşaq ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Abdulla Şaiq o dövrün tanınmış, hökumət dairələrinin inandığı və güvəndiyi ziyalılar idi.
"Qırmızı günəş"də maraqlı yazıları ilə çıxış edən Ağa bəy İsrafilbəyov, Cəmo bəy Cəbrayılbəyli, Bədrəddin Seyidzadə , İbrahim Murtuza və başqaları da Azərbaycan təhsil sistemində həm müəllim , həm də uşaq ədəbiyyatı sahəsində yazıçı və şair kimi tanınırdılar. Məcmuənin üz qabığındakı elanda redaksiya heyəti oxucuları əməkdaşlığa dəvət edir,onlara yeni mətbu orqanın məsul şəxsini nişan verir:

"Sevgili qardaşlarımızdan hər dürlü sadə məqalələr qəbul ediriz. Məqalələr bu adresə göndərilməlidir:

"Mirquryusqaya küçəsində 20 nömrəli evdə Ağa bəy İsrafilbəkliyə".

Məcmuənin hər nömrəsində Ağa bəyin açıq və örtülü imza ilə bir neçə yazısının dərc olunması da onun redaktor olduğunu göstərir. O, məcmuədə "Nəcimi" imzası ilə( "münəccim" sözü ilə eyni kökdəndir-N.N.) zoologiyaya aid təbiət hekayələri ilə də çıxış etmişdir.

Məcmuənin ilk nömrəsi gənc oxuculara ünvanlanan "İdarə" imzalı "Bir-iki söz" müraciəti ilə başlayır:



"Elm və mərifət, tərəqqi və mədəniyyət dövründə yaşadığımızı görürsünüz.Böylə mədəniyyət dövrünə özünüzü yaraşdıra bilmək üçün, səadətlə yaşamaq üçün məktəbə gedib , dərsə davam edirsiniz.Fəqət burasını bilməlisiniz ki,sizin tərəqqi etməyiniz üçün yalnız məktəbdə oxumaq kifayət etməz,məktəbdə oxududlarınızı faidəli kitablar və məcmuələrin mütaliəsilə təhkim etməlisiniz
( möhkəmlətməlisiniz -N.N.). Böylə faidəli kitablar və məcmuələr də sizdən ötrü faidəli məktəblərdir. Bunlar sizin məlumatınızın çoxaldılmasına, ətraflı olmasına, genişlənməsinə xidmət edən vasitələrdir. Məktəbdən sonra evinizdə böylə faidəli kitab və məcmuələrin mütaliəsinə böyük ehtiyacınız vardır. Nə qadar çox faidəli kitablar və məcmuələr oxusanız, o qadar da irəlidə olacaqsınız . Fəqət burasını da unutmayınız ki, bunları diqqət ilə, anlayaraq oxuyasınız. Anlamayaraq oxuduğunuz kitabların və məcmuələrin sizə heç bir faidəsi ola bilməz".




Göründüyü kimi, müəllif sinifdənxaric çalışmalara, onların seçiminə, faydalı olmasına ciddi fikir verir, oxu mədəniyyətini ümumi mədəniyyətin tərkib hissəsi kimi çox yüksək qiymətləndirir.

"Bir-iki söz"ün sonundakı cümlələrdən məlum olur ki, məcmuənin səriştəli yaradıcı heyəti yeni nəşrin elmdə və mərifətdə uğur qazanacağına , məktəblilərin yardımçısı olacağına inanır:

" Burasını bilməlisiniz ki, sinifdə öyrəndiyiniz dərslərin qaranlıq guşələrini "Qırmızı günəş" sizdən ötrü işıqlandırmağa çalışacaqdır.Getdiyiniz yolu aydınlaşdırıb, qaranlıqdan sizi mühafizət etməyə səy edəcəkdir. "Qırmızı günəş"in hər nömrəsini oxuyunuz , sizdən ötrü anlaşılmaz məsələlər olursa, yazıb idarəmizdən soruşunuz, ögrəniniz. Biz də öz tərəf imizdən "Qırmızı günəş"in nəşri ilə sizi təbrik edərək tərəqqi və təaliniz (yüksəlməniz -N.N.) yolunda çalışan bu məcmuənin davam və bəqasını arzu edirik".

"Qırmızı günəş"in ikinci nömrəsi 1921-ci il kanun ayının 15-də pəncşənbə günü, üçüncü nömrəsi isə 1922-ciil kanuni-sani ayının 1-də bazar günü çap edilmişdir.

Məcmuə üç nömrədən sonra öz işini dayandırmışdır. Bu, çox güman ki, yaradıcı heyətin daha böyük layihələr üzərində işləməsi ilə əlaqədar idi. Belə ki,1921- ci il noyabrın 14-də Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlığının D.Bünyadzadənin sədrliyi ilə keçirilən kollegiya iclasında ayda iki dəfə 2000 tirajla buraxılacaq "Maarif" adlı uşaq jurnalının kollegiyaya təqdim edilən smeta xərcləri layihəsi müzakirə edilir. Layihəni kollegiya iclasına M.Mahmudbəyov, S.M.Qəniyev və Ə.Cəfərov təqdim etmişdir.İclasda müzakirə zamanı jurnalın ayda iki dəfə yox, bir dəfə çıxarılması qərara alınır.


"Maarif" jurnalının ilk nömrəsi 21 dekabr 1921-ci ildə, ikinci nömrəsi isə düz bir aydan sonra-- 21 yanvar 1922-ci ildə çap olunmuşdur.Jurnalın səhifələrində açıq yazılmasa da ,onu "Qırmızı günəş"in yeni adla -təzə paltarda meydana çıxması kimi də başa düşmək olar.


"Maarif" jurnalında Ağa bəy İsrafilbəlinin imzasına rast gəlmirik. Bu, Ağa bəy İsrafilbəylinin yeni vəzifə təyinatı və buna görə də işinin çoxluğu ilə izah oluna bilər. Xalq Maarif Komissarlığının 1921 -ci il noyabrın 29-da keçirilən iclasının materiallarımdan məlum olur ki, Ağa bəy İsrafilbəyli Ali Pedaqoji İnstitutun nümunəvi məktəbinin müdiri, Bakı kurslarının riyaziyyat üzrə mühazirəçisidir.


Yenidən "Qırmızı günəş" jurnalı haqqında söhbətimizə qayıdırıq."Qırmızı günəş"in materialları 90 il bundan əvvəlki ədəbi dilimizin elmi və bədii-publisistik üslubunu əks etdirir. Məcmuənin birinci nömrəsindəki rubrikalar və yazılara diqqət yetirək. Burada Q.Rəşadın "Məşhur adamları tanıyalım "( söhbət Mirzə Abbasqulu Səhhət haqqındadır-N.N.),C.Cəbrayılbəylinin "Şaxta baba", Nəciminin "Cənnət quşu" , İbrahim Murtuzanın "Bir yetim məmurun fəryadı" , Ağa bəyin "Tənbəl kosa" , A.İsrafilbəylinin "Hikmət çiçəkləri", Kərim İsmayılovun "Balaca meymun ", Qədirlinin "Xərçəng" , A.Şaiqin "Dərdləşmə" və s. kimi yazılar uşaqların mütaliəsinə yönəldilmişdir.

Məcmuənin ikinci nömrəsində "Məşhur adamları tanıyalım" rubrikasında oxucular M.Ə.Sabirin həyatı ilə tanış olurlar .Yazı redaksiyanın baş məqaləsi kimi təqdim olnmuş, "idarə" sözü ilə möhürlənmişdir.Maraqlıdır ki, yazıda Sabirin təvəllüdü 1859-cu il göstərilir.Əksər əməkdaşları şamaxılı olan müxbirlərin səhv etdiyinə inanmaq çətindir. Əgər şairin doğum tarixi səhv göstərilsəydi, növbəti nömrədə səhv mütləq göstərilməli idi. Yazıda 1902-ci il zəlzələsi zamanı M.Ə.Sabirin köç-külfəti ilə birlikdə Xorasanda yaşaması faktı da diqqəti cəlb edir.

Məcmuənin ikinci nömrəsində dərc olunan bir sıra bədii və elmi yazı nümunələri-Mirzəbala Məhəmmədzadənin "Cənnət quşu"hekayəsi
( məcmuənini birinci nömrəsində Nəciminin də bu adda hekayəsi çap olunmuşdu- N.N.),Sofi Şeydanın (S.M.Qənizadənin -N.N.) "Nağıl", Abdulla Şaiqin "Quşlar ölkəsi, Ağa bəy İsrafilbəyovun " Anqıran meymun", "Kərim İsmayılzadənin "Təcrübəli bağban" və s. yazıları şagirdlərin elmi və bədii təfəkkürünün tərəqqi və inkişafina uyğun materiallar kimi çox əhəmiyyətlidir.

Məcmuənin üçüncü nömrəsindəki yazılar daha maraqla oxunur. İlk yazıda M.F.Axundzadə məşhur adamlardan biri kimi məktəblilərə yaxından tanıdılır. A.İsrafilbəyli, A.Şaiq, C.Cəbrayılbəyli, M.Nəcəfzadə, Hüseynbəyli və başqalarının yazıları da məcmuənin bu nömrəsini dəyərləndirən yazılardandır.

Uşaq mətbuatı tariximizin öyrənilməsi yolunda əhəmiyyətli işlər görülməsinə baxmayaraq, mətbuat tarixçilərimiz indiyədək "Qırmızı günəş" məcmuəsi haqqıda ,demək olar ki, heç nə yazmamışlar. Bu, çox güman ki, məcmuədəki bir sıra "uşaq materialları"nda Ezop manerasının özünə yer tapması ilə əlaqədardır.
Sovet dönəmində qırmızı rəngə inqilab rəngi kimi yanaşılsa da, "Qırmızı günəş"in qırmızı rəngi -söz içində söz demək səbəbindən sovet ideologiyasına yararlı sayılmayıb. Belə ki,o vaxtlar əsgər də, meydan da, ordu da, hətta Moskva şəhəri də qırmızı idi və bu qırmızılıq razılaşdırılmış qırmızılıq idi. Təbrizdən Bakıya dəvət olunan C.Məmmədquluzadəyə də qırmızılığı- Molla Nəsrəddin" jurnalını "Qırmızı Molla Nəsrəddin " adı ilə nəşr etməyi məsləhət görmüşdülər.Təbii ki, C.Məmmədquluzadə bu təklifi qəbul etməmişdir. Ondan iki il öncə isə C.Məmmədquluzadənin maarif yolundakı əməl dostları uşaq mətbuatının zəruriliyini və vacibliyini naminə, qırmızı adı ilə ilgili jurnalın nəşrinə tələsmişlər. Onların bu addımı- maarifçilik ideyalarını yaymağa tələsən əqidə və məslək dostlarının günəşi də inqilab rəngində görməyə məcbur olmaları ilə ilgili idi. Uşaqlıq illərimizin çox gözəl mahnılarının - mövsüm nəğmələrinin birində deyildiyi kimi,1921-ci ildə


" Doğdu GÜNƏŞ qırmızı,
Can , gülüm,can,can,
Topladı oğlan ,qızı,
Can ,gülüm, can,can!.. "


1921-ci ilin soyuq qış günlərində Bakıda doğan günəş - "Qırmızi günəş" Azərbaycanın sonrakı illərdəki pedaqoji mətbuatına və usaq ədəbiyyatına güclü təsir göstərmişdir.

* * *

Maraqlı olacağını nəzərə alaraq, "Qırmızı günəşi"in 1921-ci ilə aid birinci nömrəsində " Məşhur adamları tanıyalım" rubrikasında dərc olynmuş " Mirzə Abbasqulu Səhhət "məqaləsini oxucuların diqqətinə çatdırırıq. (Bu yazını Abbas Səhhətin bu il keçirilməsi hələ yada düşməyən 140 illik yubileyinə başlanğıc addım kimi qəbul etmək olar-N.N.).



"Mirzə Abbasqulu Səhhət 1292-ci sənəyi -hicridə ( miladi tarixlə-1874-N.N. ) Şamaxı şəhərində anadan olmuşdur. Yeddi yaşında məktəbə davam etmişdir. Türkcə, farsca, ərəbcəyi öz atasından oqumuşdur.Səhhət kiçiklikdən kəskin qüvveyi- hafizəyə malik idi. Məktəbdə oquduğu vəqtlərdə şeir söyləməyə başlamışdır. Şamaxı şairlərindən "Sabit"in təşviqilə İrana - Tehran şəhərinə oqumaqa gedib, orada "Məktəbi- Nizami -Nasiri"yə qəbul edilmişdir. Bu məktəbi ikmal edib doqturluq şəhadətnaməsini almışdır və bir müddət İranda təbiblik edib,sonra Şamaxıya dönmüşdür.Şamaxıda müəllimlik və mühərrirlik edərək, mərhum Sabirin ən yavuq dostlarından olmuşdur. Şairliyi və şeiri çox sevərdi, ədəbiyyatda çalışan şairlərimizdəndir (çox yaxşı deyimdir-N.N. ). Hafizəsi qüvvətli olduğundan çox şeirlərini əzbər oqurdu. İstər Qərb şairlərinin,istər türk şairlərinin ədəbiyyatına aşina idi.Bunların şeirlərindən çoxununu əzbər oqurdu. Abbas Səhhət qayət xoşsüxən , şirinsöhbət şairlərimizdən idi. Buna görə də ürəfa və ziyalılar mərhumun xatirini xoş dutar, söhbətinə aşiq edilər ( söhbətini sevərlər -N.N. ).Adi söhbətlərində münasib məqam olaraq bir çox şeirlər oquduğundan şairlərimizdən Hadi Əfəndi ona "şeir dağarcığı" deyərdi. Çünki buqadar şeiri əzbər oquya bilməsinə və onu unutmamasına hər kəs heyrət edərdi. Mərhum Səhhətin tərcümədə çox məharəti var idi. Məşhur rus şairlərindən bir çoxunun əsərlərini nəzmən türkcəyə tərcümə etmişdir və tərcümələrində müvəffəq (uğurlu olan-N.N. ) olmuşdur."Sinıq saz", "Məğrib günəşləri" adlı əsərləri Puşkin , Krılov, Nikitin, Lermontov və sairlərindən tərcümədir. (Bu, yazının müəllifi Qafur Rəşad Mirzəzadənin qənaətidir-N.N.). Mərhumun şirin və gözəl şeirlərini, tərcümələrini Azərbaycanda nəşr olunan kitablarının bir çoxunda mütaliə edə bilərsiniz. Mərhum sağlığında nəşr olunan bütün qəzetə və məcmuələrdə məqalələr və şeirlər nəşr etdirmişdir. Cavan şairimiz 1918-ci sənədə Şamaxı qaçqınları ilə Gəncəyə qaçaraq orada yatalaq xəstəliyindən vəqtsiz olaraq vəfat etmişdir.

Q.Rəşad."


Qafur Rəşad bu məqaləsini Abdula Şaiqin 1912-ci ildə Bakıda çap olunmuş "Gülzar" dərsliyindəki "Səhhət təxəllüs Mirzə Abbasqulu Mehdizadənin tərcümeyi-halı" məqaləsindən istifadə yolu ilə yazmışdır.Bir redaksiyada əməkdaşlıq edən dostlar, yəqin ki, dərslikdəki bəzi faktları bir yerdə dəqiqləşdirmişlər.


* * *

Hər nömrəsi cəmi 16 səhifə olan "Qırmızı günəş" məcmuəsi məktəbli dünyasının zənginləşməsində, onların düşüncə tərzinin formalaşmasında sinifdənxaric oxu materialı kimi çox qiymətlidir. Bu materiallar uşaq ədəbiyyatımızın müəyyən mərhələsini elmi şəkildə öyrənmək baxımından da maraq doğurur. Yeri gəldikcə onların bəzilərini şərhlərlə birlikdə oxuculara çatdırmaq fikrindəyik.

Nazim Nəsrəddinov,

Azərbaycan Respublikasının əməkdar müəllimi,
Təhsil Nazirliyinin Elmi-Metodik Şurasının Azərbaycan dili və ədəbiyyatı bölməsinin üzvü, TQDK-nın Azərbaycan dili üzrə eksperti.

Bakı, 07.11.2011-21.04.2014




Ədəbiyyat

1."Qırmızı günəş" jurnalı, Bakı, № 1, 1921 kanuni-sani;
№ 2, 1921, 15 kanun;
№ 3, 1922, 1kanunu-sani,
2.Nazim Nəsrəddinov. "Qırmızı günəş" məcmuəsi haqqında.
//"Kurikulum" jurnalı,2012,№2,səh.62-64.
3.Nazim Nəsrəddinov. "Qırmızı günəş"in ziyası və işığı.
//"Strategiya.az",19.12.2012.