Yenə inqilab, yenə pərişanlıq

Ağ inqilab (Şah və millət inqilabı) islahatları Pəhləvi monarxiyasının ömrünü uzatsa da, onun uzunmüddətli sürəkliyini təmin edə bilmədi. İslahatlar İranın modernləşməsi baxımından önəmli mərhələ oldu, amma özü ilə bərabər yeni ziddiyyətlər gətirdi. 1973-cü ildən sonra İranın neft ixracından əldə etdiyi gəlirlərin dəfələrlə artmasına baxmayaraq, bu gəlirlər siyasi-iqtisadi sabitliyə deyil, ziddiyyətlərin dərinləşməsinə xidmət etdi. Neft gəlirlərinin artması hakimiyyətin vədlərinin də bir neçə dəfə genişlənməsinə, monarxın reallıq hissinin itirməsinə nədən oldusa, digər yandan, yuxarılarla aşagılar arasında sosial uçurumu dərinləşdirdi, uzun illərdir vəd edilən “parlaq gələcəyə” xalqın inamının bir neçə dəfə aşınmasına gətirib çıxartdı. İrana böyük neft dollarlarının girməsi ilə bərabər, korrupsiyanın (yolsuzluğun) səviyyəsi də görünməmiş həddə çatdı. İranda ziddiyyətlər 1970-ci illərin ortalarından sürətlə dərinləşməkdə idi, hərçənd, ölkəni təhdid edən dərin böhranın əlamətləri çətin sezilirdi. İran çalxalanan Orta Doğu bölgəsinin nəhəng addımlarla irəliləyən ölkəsi imicinə sahib idi. 1977-ci ilin sonunda rəsmi səfərlə Tehranda olarkən ABŞ prezidenti Jimmy Carter dostu Məhəmməd Rzanı və ölkəsini tərifləyərək, demişdi: “İran, şahın birbaşa rəhbərliyi ilə dünyanın ən qaynar bölgələrindən birində sabitlik adasına çevrilmişdir... Dünyada elə bir dövlət adamı yoxdur ki, ona bu qədər minnətdarlıq və şəxsi simpatiya ilə yanaşmış olam.”[1]

Az sonra 2500 illik tarixi olan monarxiyanın sonu gələcəkdi. Pozulan dəngənin (balansın) artmasında iki önəmli amilin olduğu bildirilir. Birisi, inflyasiya və bahalığın püskürməsinin qarşısını şah rejiminin ala bilməməsi idi. Təkcə 1977-ci ildə inflyasiya 30-35% olmuşdu.[2] Bahalığın qarşısını almaq məqsədilə islahatlar proqramına yeni bənd – qiymətlərin sabitləşdirilməsi və bahalığa qarşı mübarizə - əlavə edildi. Bahalığa qarşı mübarizə kampaniyası gedişində əvvəl bəzi iri sahibkarlar (“sənaye feodalları”) cəzalandırıldı, daha sonra orta və kiçik sahibkarlara qarşı kütləvi repressiyalar başladı. Onminlərlə kiçik dükan sahibi cərimələndi, minlərlə adam hətta həbsə atıldı. Bu kampaniyanın keçirilməsinə siyasi polis təşkilatı Savak-dan başqa, hakim partiyanın çağırışı ilə 10 mindən artıq tələbə cəlb edildi. Kiçik dükan sahibləri bunu Ağ inqilabın Qırmızı (Qanlı) inqilaba çevrilməsi kimi qiymətləndirdilər.[3]

İnqilabın yetişməsini sürətləndirən ikinci amil olaraq mütəxəssislər Məhəmməd Rzanın qısa zaman kəsiyində siyasi həyatda yumşalmaya yol verməsini göstərirlər. Hələ özünə və hökumətinə sarsılmaz güvənlə yanaşan monarx, Qərb müttəfiqlərinin, özəlliklə Vaşinqtonun israrı ilə beynəlxalq təşkilatların tələblərinə cavab olaraq müəyyən güzəştlərə getməyi mümkün saydı. 1977-ci ilin fevralında 357 siyasi məhbus zindanlardan buraxıldı; hakim Rəstaxiz (Qalxınma) partiyası azad diskussiyalardan və qurucu tənqiddən məmnuniyyətini bəyan etdi; yazıçı Cavadinin Şaha ünvanlanmış kəskin tənqidi ruhlu məktubundan dolayı müəllif cəzalandırılmadı; bir-birinin dalınca intellektualların ifşaedici açıq məktubları mətbuata çıxdı; yazıçı, hüquqçu, hakimlər kimi ziyalı qrupları Şahın ünvanına göndərdikləri məktublarda mövcud vəziyyətdən narazılıqlarını ifadə etdilər; 13 il Şaha canla-başla xidmət etmiş Hüveydanın yerinə hakim partiyada “proqressiv liberal” kimliyi ilə tanınan Cəmşid Amuzeqar baş nazirliyə gətirildi; yeni baş nazir dərhal iqtisadiyyatın “ifrat qızmasına” nədən olan bahalı layihələri ləğv etdi, hüquq-məhkəmə sistemindəki qaydaları yumşaltdı; əvvəllər qapadılmış yaradıcı ziyalılar (yazıçılar, hüquqçular kimi) təşkilatları bərpa edildi, ya yeniləri quruldu...[4] Məhəmməd Rza və xarici müttəfiqlərin gözləntilərinin əksinə, diktatura rejiminin bu qısamüddətli liberallaşması mövcud hakimiyyətə daxildə və xaricdə münasibətin dəyişməsinə deyil, əli qanlı rejimə müxalif olan qüvvələri mübarizəni genişləndirməyə həvəsləndirdi. Onillərlə Pəhləvi hakimiyyətinə qarşı yığılmış qəzəb üzə çıxmağa imkan əldə etdi, yay oxundan çıxdı.

İranda 1978-79-cu illər inqilabının gedişatı haqqında ölkənin özündə və ondan kənarda onlarla araşdırma aparılmış, inqilabın hər bir dövrü haqqında ayrıntılı bilgi və analiz verilmişdir. Islam inqilabında Türklüyün və Azərbaycanın iştirakı məsələlərinə də az-çox aydınlıq gətirilmişdir.[5] Mövzumuz gərəyi burada önəmli saydığımız bir neçə konkret məsələyə, bu sıradan Türklüyün və Azərbaycanın inqilabda iştirakının özəlliklərinə qısaca münasibət bildirməyə ehtiyac vardır.

Birinci. Özünün milli xüsusiyyətinə uyğun olaraq Türklük bu inqilabda da fədakarlıq etdi. 1978-ci ilin yanvarın 9-da Qum şəhərində Şah rejiminin repressiyalarına, konstitusiyaya əməl olunmamağa etiraz edən nümayişçilərlə polis arasında baş verən toqquşmada onlarla ölən, yüzlərlə yaralanan oldu. Bu hadisədə həlak olanların qırxı günü – fevral ayının 18-də (bəhmən ayının 29-da) Təbriz əhalisi küçələrə tökülüb, hakimiyyət əleyhinə şüarlar söyləməyə başladı. Nümayişçilərə qarşı yerli polis atəş açmaqdan imtina etdikdə, şəhərə ordu hissələri yeridildi. Bundan qəzəblənən şəhər əhalisi şahpərəst və rejim tərəfdarlarına məxsus mağazaları, bankları, kinoteatrları və dövlət idarələrini dağıtdı. Televiziya verilişləri ötürücüsü sıradan çıxarıldı. Ölənlərin sayının çox olmasına baxmayaraq etirazlar sabahı gün də davam etdi. Ordu hissələri ilə toqquşma nəticəsində minlərlə nümayişçi öldü, ya yaralandı. Əsas şüarlar “Biz bu şahı istəmirux, vəssalam!”, “El gücü, sel gücü!” idi. Təbrizdəki üsyan zamanı ilk dəfə olaraq “Şaha ölüm!” şüarı da səsləndirildi.[6] İnqilab gedişində Azərbaycanın başqa şəhərlərində də dəfələrlə etiraz çıxışları və polis gücləri ilə toqquşmalar oldu. Azərbaycandan başqa Türklərin toplu halında yaşadıqları Tehran, Qum kimi şəhərlərdə onlar inqilabi proseslərdə fəal iştirak edirdilər. İnqilab rəhbərliyində çoxlu Türk vardı: Böyük Ayətullah Kazım Şəriətmədari, Müvəqqəti hökumətin başçısı Mehdi Bazərqan, Ayətullah Əbdülkərim Musəvi-Ərdəbili, Neft Şirkətinin yeni başçısı Həsən Nəzih, Hərbi Dəniz Qüvvələrinin komandanı və Xuzistanın ostandarı Admiral Əhməd Mədəni, Ayətullah Xoyi, Ayətullah Xalxali, Ayətullah Meşkini və b. Sol partiyaların rəhbərliyində də çoxlu Türk təmsil olunmuşdu. Bəzi məlumatlara görə, inqilab gedişində 50-60 min qurban verilmişdi, onlardan 25 mini Türk idi.

İkinci. Şüarların ana dilində, Türkcə səslənməsinə baxmayaraq, inqilab gedişində Türklük spesifik milli şüarlar irəli sürmədi. Bu, ilk növbədə Şah rejiminə qarşı mübarizədə qələbə əldə edilməsi üçün birliyin ilkin şərt olduğu haqda inqilab rəhbərliyinin müraciətlərinə Türklüyün müsbət münasibəti ilə izah edilməlidir. Üstəlik, inqilabın rəhbərləri haqqı tapdalanmış xalqların Şah rejimi zamanı milli zülmə məruz qaldıqlarını dönə-dönə xatırlatmaqla, onlara azadlıq veriləcəyi haqqında vədlərlə çıxış edirdilər. Hələ Parisdə ikən məzlum xalqların İran cəmiyyətində haqları haqqında Ayətullah Xomeyni demişdi ki, onlara öz müqəddəratını təyin etmək haqqı veriləcəkdir.[7]

İnqilabın gedişində rəhbərliyi addım-addım əlinə keçirməkdə olan ruhaniyyət arasında milli məsələnin həllinin zəruriliyini dərk edənlər az deyildi. Məsələn, İslam Respublikası Partiyasının təsisçilərindən biri olan (daha sonra İran Ali Məhkəməsinin sədri) Ayətullah Əbdülkərim Musəvi-Ərdəbili 1979-cu ilin martında mətbuat nümayəndələri ilə görüşündə məzlum xalqlara “özlərinin milli mədəniyyətini himayə və inkişaf etdirmək” imkanını təmin edə biləcək muxtariyyətin verilməsinin zəruri olduğunu bildirdi. Bununla birlikdə, onun fikrincə, “yerlərdə ordunun təşkili separatizmə gətirib çıxara və İranın istiqlaliyyətinə ziyan vura bilərdi.”[8] Bu dövr mətbuat səhifələrində milli məsələnin nəhayət həll olunacağına ümid yeri qoya bilən belə mülahizələri ruhanilərin, eləcə də Müvəqqəti inqilabi hökumətin nümayəndələrinin çıxışlarında da rast gəlmək olardı.

1979-cu ilin aprelində mətbuat nümayəndələri Müvəqqəti hökumətin Baş naziri Mehdi Bazarqandan dövlətin muxtariyyət məsələsinə münasibətini rəsmi və dəqiq surətdə bəyan etməməsinin səbəbini soruşduqda o demişdi: “Muxtariyyət separatizm, İranın birlik və istiqlaliyyətinin aradan getməsi mənasında qəbul edilə bilməz, lakin yerli işlərin idarə olunması və bu işlərə məsul olmaq mənasında yerli orqanlara keçmiş əsas qanunda nəzərdə tutulmuş haqlardan daha artığı veriləcəkdir.” Daha sonra o, tezliklə bu məsələlərin geniş kütlə tərəfindən müzakirə olunub, müvafiq qanun layihəsinin hazırlanacağı, müəssislər məclisində müzakirədən sonra əsas qanunda öz əksini tapacağını göstərdi.[9]

Elə bu arada milli azlıqların (siyasi statusuna görə) haqlarının təmin edilməsi məsələsində ruhani dairələrində radikal mövqe tutan, milli hərəkatlara hüsn-rəğbətini gizlətməyən Ayətullah Mahmud Taleqani əyalət və vilayət əncümənləri məsələsinə özünün aktiv münasibətini bildirdi. Taleqaninin təyin etdiyi 6 nəfərlik heyətin hazırladığı “Yerli şuralar haqqında” qanun layihəsi İmam Xomeyniyə və müzakirə üçün mətbuata təqdim edildi. 14 maddədən ibarət olan bu qanun layihəsinə görə, mövcud inzibati-ərazi bölgüsünə əsasən kənd, bəxş, şəhər, şəhristan və ostanlarda 2 il müddətinə seçilən şuralar yerlərdə ali hakimiyyət orqanları olmalı idi. Yerlərdə milli-mədəni muxtariyyəti təmin etməsi, yerli hakimiyyət orqanlarının seçkili olması (Daxili İşlər Nazirliyində təsdiq edilməsi şərti ilə) kimi müsbət tərəflərinə baxmayaraq, bu layihədə həmin şuraların səlahiyyət dairəsi və ümum-ölkə mərkəzi dövlət orqanlarına münasibəti qeyri-müəyyən qalırdı.[10]

Bu qeyri-müəyyənliyə, eləcə də yerli şuralar haqqında qanunun hələ qəbul olunmamasına baxmayaraq, oktyabrın 12-də İranın 156 şəhərində şuralara seçkilər keçirildi. Kürdüstanda sakitliyin bərpa olunmasınadək, eləcə də ölkənin 6 böyük şəhərində bu şuralara seçkilərin keçirilməsi ertələndi. Bu seçkilər lazımi hazırlıq işlərinin aparılmadığı, tələm-tələsik şəkildə keçirildiyindən əhalinin iştirak faizi çox aşağı (bəzi şəhərlərdə cəmi 8%) oldu.[11]

Üçüncü. İranın demokratikləşməsini, yenidən qurulmasını arzu edən və bu yolda mübarizə aparan qüvvələr milli zülmün ləğvi olmadan demokratik quruluşun bərqərar ola bilməyəcəyini göstərirdilər. Eləcə də məzlum xalqların milli hərəkat iştirakçıları İranın güclü ölkəyə çevrilməsi yolunda daim mərkəzdənqaçma ehtimalı yaradan milli zülmün ləğvini tələb edir, hər vasitə ilə İranın ərazi bütövlüyü və suverenliyi yolunda mübarizəyə hazır olduqlarını bildirirdilər. Milli hərəkatlarla ümum-demokratik hərəkatın proqramları bir-birini tamamlayır və vahid cəbhədə çıxış etmək imkanı yaradırdı.

Tanınmış Türk yazıçısı Rza Berahəni Ayəndeqan qəzetinin 1979-cu il 7 aprel sayında “Məzlum xalqlar üçün öz müqəddəratını təyin etmə haqqı inqilabi haqdır” başlıqlı böyük həcmli proqram məqaləsini çap etdirdi. Müəllif Bəlucistan, Kürdüstan, Azərbaycan, Xuzistan və başqa milli bölgələrdə Pəhləvi rejiminin yanlış siyasətini və onun dramatik nəticələrini geniş araşdıraraq, İranın əsas məsələsinin məzlum millətlər (ölkə əhalisinin 60%-i) məsələsi olduğunu bildirir. Yazıçı inanır ki, “heç bir rejim, ölkənin əsas problemi olan milli məsələni həll etmədən xəlqi, ədalətli və demokratik ola bilməz.” Berahəni başqa bir önəmli düsturu da – Fars olmayan millətlərin İrandan ayrılmasını istəmirsinizsə, onlara öz müqqəddaratını təyinetmə haqqı verin - irəli sürür və onu məntiqlə müdafiə edir. Məqalənin Azərbaycanla bağlı bölümündə müəllif, bu milli bölgənin İranın keçmiş inqilab tarixindəki rolundan bəhs edir, indi də onun təyini-müqəddarat haqqına sahib olduğunu bildirir. Daha sonra yazar iki Azərbaycandakı durumu müqayisə edir. Quzey (Sovet) Azərbaycanda “Stalinsayağı milli zülmün” olmasına baxmayaraq, buranın nisbətən inkişaf etdiyini bildirəndən sonra o, yazır:”İran Azərbaycanı iqtisadi, əkinçilk, siyasi, mədəni, ədəbi və incəsənət baxımdan bilərəkdən və planlı şəkildə İranın mərkəzi dövləti tərəfindən inkişafdan uzaq tutuldu.Bu zülm Rusiya Azərbaycanlılarına rəva görülən nisbi siyasi zülmlə müqayisə edilə bilməz. Bu, dərin, şiddətli və heyvani zülmdür. İran inqilabı Azərbaycanlıya o qədər azadlıq verməlidir ki, bu bölgənin xalqı daha Sovet Azərbaycanındakı nisbi zülmə qibtə etməmiş olsun.”

İnqilabın qələbəsindən (1979-cu ilin fevralı) sonra az-çox demokratizmi ilə seçilən, burjuaziya, orta və aşağı təbəqələrin mənafeyinin müdafiəçisi olan, demək olar, bütün siyasi partiya və təşkilatlar, bu sıradan sol-radikal Fədai və Mücahid təşkilatları, Milli Cəbhə, İran Yazıçılar Birliyi, Respublikaçılar Partiyası, Combeş təşkilatı, İran Xalq Partiyası (Tudə) və başqaları milli zülmün ölkənin təbii-tarixi inkişafı qarşısında əngəl olduğunu, bu zülmün aradan qaldırılmasının zəruriliyini göstərirdilər. İran Xalqlarının Federativ Respublika Partiyası, İran Kürdüstanı Demokrat Partiyası, Türk Federalist Müsavat Partiyası, Milli-Demokratik Cəbhə kimi siyasi partiyalar, eləcə də ayrı-ayrı ictimai xadimlər daha radikal mövqe tutur, yuxarıda adı çəkilmiş “yerli şuralar haqqında” qanun layihəsinin milli məsələni həll etməyə qadir olmadığını göstərir, milli zülmün ləğvinin yeganə yolunu ictimai həyatın həqiqi federalizm əsasında yenidən qurulmasında görürdülər.

İslam Cümhuriyyətinin Əsas Qanunun müzakirəsi gedişində (1979-cu ilin may-dekabr ayları) bu partiyalar milli məsələnin də həllinin burada öz əksini tapması tələbi ilə çıxış edirdilər. Bu baxımdan iyun ayında Tehranda keçirilmiş “İran əhalisinin Əsas Qanundan istəkləri” adlı seminar diqqəti çəkir. Seminarın işində onun təşkilatçısı İran Hüquqçuları Cəmiyyəti ilə yanaşı, 48 ictimai-siyasi təşkilat və partiyanın nümayəndəsi iştirak etmişdir. Ölkənin gələcək quruluşu ilə bağlı bir neçə önəmli məsələlərlə yanaşı, milli məsələ də müzakirə mövzusu olmuşdur. Sonuncu məsələ ətrafında seminarın sənədlərində deyilirdi ki, “federasiya İranın azadlıq və istiqlalının, birlik və ərazi bütövlüyünün qorunması, ölkənin inkişafı amilidir; ölkədə diktatura yaranması yolunda bir maneədir; imperializm nüfuzu və separatizmə qarşı münasib bir vasitədir.”[12] Yerli məclis və ya əyalət şurası yerlərdə əsas hakimiyyət orqanları olmalı, ən vacibi isə - xarici siyasət, milli müdafiə, maliyyə, xarici ticarət, yeraltı və dəniz sərvətləri, ümumi iqtisadi və vergi siyasətinin müəyyən olunması mərkəzi hökumətin səlahiyyətində olmalı, qalan bütün işləri yerli hakimiyyətlər isra etməlidirlər. Ölkənin mövcud inzibati-ərazi quruluşunun dəyişdirilməsi xüsusi vurğulanırdı.[13]

Təxminən eyni vaxtda Tehranda Milli-Demokratik Cəbhənin təşəbbüsü ilə təşkil olunmuş İran xalqlarının həmrəyliyi konfransı İran xalqlarının həmrəylik şurasının yaranması, avqustun 25-də Mahabadda növbəti konfransın çağırılması haqqında qərar qəbul etdi. Tehran konfransının müqəddimə və 11 bənddən ibarət qətnaməsində (“Muxtariyyətin ümumi prinsipləri”) deyilirdi:”İran millətlərindən heç birisi İrandan ayrılmaq istəmir, biz İranın coğrafi hüdudlarında öz müqəddəratını təyin etmək haqqının tanınmasını istəyirik.”[14]

Dördüncü. İmam Xomeyni (1902-89) və onun liderliyini qəbul etmiş inqilab rəhbərləri milli azlıqlar (siyasi statusuna görə) məsələsində verdikləri vədlərə əməl etmədilər. Milli məsələnin demokratik yolla həlli uğrunda hərəkatın genişləndiyi bir şəraitdə Şiə rəhbərliyinin fəaliyyəti də qətiləşirdi. Əgər inqilab zamanı və inqilabın qələbəsindən sonrakı ilk dövrlərdə siyasi xadimlərin demək olar hamısı Şah rejimindən miras qalmış milli ayrı-seçkiliyin ləğvi zərurətindən bəhs edirdilərsə, Əsas Qanunun müzakirəsi və onun ümumi rəy sorğusuna təqdim edilməsi ərəfəsində ölkənin ərazi bütövlüyü və mənəvi birliyi məsələləri artıq ön plana çəkildi. Yenidən milli hərəkatlara separatizm damğası vurdu, məzlum xalqlara bəzi azadlıqların verilməsi ilə “İranın dağılacağı” haqqında fikirlər tez-tez eşidilməyə başlandı.

Cəmiyyətin bütün təbəqələrinin təmsil oluna biləcəyi müəssislər məclisindən yan keçərək avqustun 3-də nümayəndələrin əksəriyyətinin ruhanilərdən ibarət olduğu Ekspertlər Şurasına (Şurayi Xobreqan) seçkilər keçirildi. Bu şuranın iclaslarında yeni Əsas Qanun müzakirə edildi. Bilavasitə İmam Xömeyninin təkidi ilə muxtariyyət (özçülük) məsələləri ilə bağlı bəzi məhdud haqlar belə Əsas Qanun layihəsindən çıxarıldı. Noyabr ayında Əsas Qanun layihəsini İmam bəyəndikdən sonra o, dekabrın 2-3-də ümumi rəy sorğusunda (referendumda) təsdiq edildi. Islam prinsipləri çərçivəsində bir sıra azadlıqların (vicdan, mətbuat, söz, siyasi təşkilatlar, nümayiş, təhsil və s.) verilməsi ilə yanaşı, Əsas Qanunda İranın çoxmillətli ölkə olması dolayısı ilə etiraf olundu. Əsas Qanunun 19-cu maddəsində yazılıb: “İran əhalisi etnik [“qövm”] və tayfa mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bərabər hüquqa malikdir, dərinin rəngi, irq, dil imtiyaz üçün əsas ola bilməz.” Əvvəlki Əsas Qanuna nisbətən bu, onun müsbət cəhəti idi. Lakin keçmiş Əsas Qanunda dövlət dili anlayışının olmamasına rəğmən, İran İslam Respublikasının Əsas Qanununda yazılmışdır: “İran xalqının rəsmi müştərək dili və əlifbası Fars dili və əlifbasıdır.” (15-ci maddə). Elə buradaca məzlum xalqlara “dilənçi payı” təklif olunurdu: “Mətbuat, kütləvi informasiya vasitələri və məktəblərdə ədəbiyyat dərslərinin tədrisində Fars dili ilə yanaşı yerli [“bumi”] və etnik [“qövmi”] dillərdən istifadə azaddır.”

Milli məsələnin həllini “təmin edə biləcək” şuralar məsələsi Əsas Qanunun 7-ci bölməsində (100-106-cı maddələr) öz əksini tapdı. Kənd, bəxş, şəhər, şəhristan və ostanlardakı şuralar “ictimai-iqtisadi, abadlıq, səhiyyə, mədəni-maarif və ictimai təminat məsələləri ilə bağlı proqramların sürətlə yerinə yetirilməsi vasitəsi” sayılırdı. ”Ayrı-seçkiliyin qarşısını almaq, ostanlarda abadlıq və ictimai təminat üzrə proqramların ahəngdar icrasına nəzarət məqsədi ilə ostan şuralarının nümayəndələrindən ibarət “Ostanların Ali Şurası” deyilən orqanın təşkili nəzərdə tutulurdu (101-ci maddə) ki, bu da “öz vəzifəsi çərçivəsində qanun layihəsi hazırlayıb, birbaşa, ya da hökumət vasitəsi ilə Milli Şura Məclisinə [daha sonralar İslam Şura Məclisi] təqdim edə bilər.” (102-ci maddə) Əsas Qanunda əlavə olaraq qeyd edilirdi ki, şuraların və ostanların ali şurasının seçilib-təşkili forması, eləcə də hüquq və vəzifələrini ayrıca qanun müəyyən edir.

Əsas Qanunun referendumda təsdiqindən sonra “hüquqi əsas” əldə etmiş rejim başçıları demokratiya və milli hərəkatlar üzərinə hücumu daha da genişləndirdilər. Referendumdan bir qədər əvvəl Əsas Qanunun müzakirəsi zamanı kütlənin diqqətini daxili ziddiyyətlərdən və həllini gözləyən problemlərdən yayındırmaq məqsədilə Tehrandakı ABŞ səfirliyi tutuldu. Beynəlxalq hüquq praktikasında fövqəladə hadisə olan bu aktla demokratik hərəkat, eləcə də milli hərəkat tərəfindən sıxışdırılmış yeni teokratik hakimiyyət çıxış yolu tapmaq ümidində idi.

Dekabrın 20-də Müvəqqəti hökumətin 14 bənddən ibarət “Nahiyyə özünüidarəsinin [“xodgərdani”] hüquq və vəzifələri” adlı qanun layihəsi mətbuatda çap edildi və xalqın iki həftəlik müzakirəsinə verildi. Əsas bəndlər aşağıdakılardan ibarət idi:

-milli müdafiə (ordu) və sərhəd məsələləri, xarici siyasət, dövlət təhlükəsizliyi, xarici ticarət və gömrük işləri, ölkə miqyaslı ümumi iqtisadi proqramlar, ümimi büdcənin tənzimi, bank-maliyyə işlərinin ümumi istiqamətləri, xarici və daxili borc, kredit məsələsi, birbaşa və dolaylı vergilərin miqdarının təyin edilməsi, ümumi rabitə xətləri (telefon, teleqraf və poçt), yollar (magistral, şosse yolları, dəmir yolu, dəniz və hava donanması), ağır sənaye, o cümlədən, neft-qaz və neft-kimya, metallurgiya sənayesi, eləsə də böyük kanallardan istifadə məsələləri mərkəzi hökumətin səlahiyyətində olmalıdır;

-nahiyənin abadlıq planları, həmin nahiyə üçün müəyyən olunmuş büdcənin xərclənməsi, əkinçilik və kənd sənayesinin inkişafı, təlim-tərbiyə və mədəniyyət işləri, səhiyyə, yerli yolların çəkilişi, şəhər və kəndlərin kommunal problemləri, mətbuat və çap işi yerli özünüidarə orqanlarının ixtiyarında olmalıdır;

-yerli işləri idarə edən orqanlar nahiyə şuralarının təklifi və müvafiq nazirlərin təsdiqi ilə təşkil olunur, onların qarşısında məsuliyyət daşıyır, yerlərdə ümumdövlət əhəmiyyətli işlərlə məşğul olan orqanlar (eləcə də ostandar və fərmandarlar) isə əksinə - nazirliklərin təklifi və nahiyə şuralarının təsdiqi ilə təşkil olunur;

-yerli məhkəmə orqanları nahiyə şuraları tərəfindən təşkil olunub, hökumət tərəfindən təsdiq olunmalıdır, lakin onların qərarları İran Ali Məhkəməsində yenidən baxıla bilər, ictimai asayiş məsələləri daxili işlər nazirliyi tərəfindən təklif və nahiyə şuraları tərəfindən təsdiq olunan yerli şəhər və kənd idarələrinin öhdəsinə verilir;

-nahiyə şuraları İİR Əsas Qanunu çərçivəsində yerli işlər haqqında qanunlar verə bilər, bu qanunlar ölkənin ali qanunvericilik orqanı tərəfindən təsdiq olunmalıdır;

-nahiyə şuraları ölkə büdcəsindən ona çatan paydan əlavə yerli ehtiyaclar üçün əlavə vergilər qoymaq hüququna malikdir;

-mərkəzi hökumət ümumi büdcənin bölünməsində əvvəllər dah çox zülm olunmuş nahiyələrdə geriliyin aradan qaldırılması vəzifəsini nəzərə almalıdır;

-bütün özünüidarə nahiyələrində yerli dillərin və ədəbiyyatın tədrisi azaddır və ibtidai məktəbin birinci sinfindən başlayaraq fars dili ilə birlikdə tədris olunacaq, lakin dərslər (dil dərslərindən başqa) bütün İran xalqlarının milli və müştərək dili olan Fars dilində keçiriləcəkdir, yerli təhsil sistemi maarif nazirliyinin nəzarəti altında olacaq;

-özünüidarə nahiyələrində kargüzarlıq işləri Fars və yerli dillərdə olacaq, lakin yerli idarələrlə mərkəzi hökumət və başqa özünüidarə nahiyələri ilə yazışmalar yalnız Fars dilində aparılacaq;

-bütün özünüidarə nahiyələrində universitet, ya institut təsis ediləcək, burada tədris Fars dilində aparılacaq, bu universitet və institutlarda yerli xalqın ədəbiyyat və mədəniyyəti bölməsi olacaq, eləcə də Tehran Universitetində İran xalqlarının dil-ədəbiyyat və mədəniyyət bölməsi yaradılacaq;

-bütün özünüidarə nahiyələrində İİR radio-televiziya təşkilatına tabe olan yerli radio-televiziya mərkəzi yaradılacaq, bu mərkəzlərdə yerli verilişlərə müəyyən vaxt ayrılacaq;

-mətbuat və kitab çapı yerli dillərdə azad olacaq, mərkəzi hökumət özünüidarə nahiyələrinin xahişinə əsasən yerli mədəniyyətlərin inkişafına hərtərəfli yardım göstərəcək.[15]

Özünüidarə (xodgərdani) nahiyələri orqanlarının vəzifələrinə gəldikdə isə, onlar ölkənin istiqlaliyyəti, ərazi bütövlüyü və İran əhalisinin milli vəhdətini təmin etməli, Əsas Qanun və başqa qanunlara riayət etməli, mərkəzi hökuməti yerlərdəki durumla daim tanış etməli, xidmət yaşına çatmış gəncləri İİR ordusuna yollamalı, yerlərdə hərbi qarnizonların yaradılması, ordu hissələrinin hərəkəti və başqa ehtiyaclarına hər cür yardım etməli idi.[16]

Beşinci. Fars olmayan xalqların əksəriyyətinin muxtariyyət məsələlərinə münasibəti konkret və aydın idi. Yalnız siyasi yolla milli məsələni həll etməyin perspektivsizliyini duyan Kürd, Türkmən, Ərəb, Qaşqay hərəkatlarının rəhbərliyi milli vəzifələrin əldə edilməsində dinc vasitələrlə (danışıqlarla) yanaşı, həm də silahlı mübarizə metodlarından istifadə etməyə məcbur oldular. 1979 və 1980-ci illər bütün ölkədə güclənməkdə olan milli hərəkatlarla yaranıb, möhkəmlənməkdə olan yeni rejim arasında qanlı döyüşlər ili oldu.

Hökumətin təklif etdiyi “xodgərdani” modelini bir sıra milli təşkilatlar rədd etdilər. Məsələn, Kürd xalqının nümayəndə heyəti 1979-cu ilin sonunda Kürdüstanın muxtariyyəti haqqında öz layihəsini dövlətə təqdim etdi. Əvvəllər mətbuatda çap olunmuş muxtariyyət prinsipləri bu layihədə daha da genişləndirilib dəqiqləşdirildi. Aşağıdakı bəndlər diqqəti çəkir:

- sərhəd və milli müdafiə məsələləri İİR-in mərkəzi hökumətinin səlahiyyətində olmaqla yanaşı, İİR silahlı qüvvələrinin muxtar Kürdüstanın daxili işlərinə müdaxilə etməməsi üçün hərbi qarnizonlar sərhəddə yerləşdirilməlidir;

- Kürdüstan əhalisindən xidmətə çağırılanlar buradakı qarnizonlarda xidmət etməlidir;

- birbaşa mərkəzi hökumətə tabe olan və Kürd bölgələrində yerləşən xarici ticarət, gömrük və b. idarələrdə əsasən yerli sakinlərdən istifadə olunmalıdır;

- İran Kürdüstanı torpaqlarında Kürd millətinin ali hakimiyyət orqanı olan Kürdüstan Milli Məclisi iki ildən bir seçilməli, özünün daxili nizamnaməsinə uyğun olaraq bütün işlər, həmçinin yerlərdə şəhər və kənd şuralarının seçkiləri ilə bağlı qərarlar verilməlidir;

- muxtar Kürdüstan hökumətinin üzvləri mərkəzi hökumətin müvafiq nazirlərinin müavinləri sayılmalıdır;

- muxtar İran Kürdüstanında ictimai asayişin qorunması peşmərqə adlanan qüvvələrin səlahiyyətində olmalıdır;

- İran xalqlarının birliyini möhkəmləndirmək məqsədilə Kürdüstandan seçilmiş nümayəndələrin başqa yerlərin nümayəndələri kimi Milli Şura Məclisində iştirakı ilə yanaşı, Kürdüstan əhalisinin sayına müvafiq olaraq Kürd xalqının nümayəndələri mərkəzi dövlət orqanlarında (nazirlər şurası və nazirliklərdə) təmsil olunmalıdır;

- muxtariyyət əsaslarına zəmanət yaratmaq və İran xalqlarının haqlarını qorumaq məqsədilə hər xalqın üç nümayəndəsindən ibarət İran Xalqlarının Ali Şurası yaradılmalı, Milli Şura Məclisinin İran xalqlarının qarşılıqlı əlaqə və haqlarına aid bütün qanunları İran Xalqlarının Ali Şurasında müzakirə və təsdiq olunmalıdır.[17]

1980-ci il fevral ayının sonlarında İran Kürdüstanı Demokrat Partiyası yenidən 6 maddəli muxtariyyət layihəsilə İİR-in ilk prezidenti Bənisədrə müraciət etdi. Bu layihə əvvəlki 26 maddəli birgə layihədən prinsipcə fərqlənmirdi. Prezident bir qədər sonra bu layihəni bəyəndiyini və tezliklə onun İnqilab Şurasında müzakirə olunacağını bildirdi. Lakin ilk şərt olaraq Kürd hərəkatı iştirakçılarının silahı yerı qoymaları tələb olundu. Bu tələbi Kürd rəhbərlərinin qəbul etmək niyyətində olmadığını səbəb göstərərək, dövlət muxtariyyət məsələlərilə bağlı danışıqların kəsildiyini bəyan etdi. Prezident Bənisədr bu münasibətlə göstərirdi ki, “biz muxtariyyətin əleyhinə deyilik, ancaq muxtariyyət bizdən olmayanlara verilməyəcək.”[18]

1980-ci ilin sentyabrında İraqın İrana müdaxiləsini Xomeyni rejimi “Allahın lütfü” olaraq qarşıladı. Təhmil olunmuş savaşda qələbənin rəhninin yalnız birlikdən ibarət olması haqqında təbliğata güc verərək, hakim rejim onun fövqündə dayanan demokratik və milli qüvvələri əzmək üçün əlverişli şərait əldə etdi.

Altıncı. İnqilab gedişində və ondan sonrakı illərdə Azərbaycandakı hərəkat, eləcə də ümumiyyətlə İrandakı Türklərin hərəkatı Fars olmayan başqa xalqların milli hərəkatlarından fərqli yolla getdi. İnqilabda fəal iştirak edən milyonlarla Türkü arxasınca apara biləcək vahid dini, ya dünyəvi mərkəz ortaya çıxmadı. Hətta yaranmaqda olan yeni rejimin rəhbərliyində təmsil olunmuş Türk din xadimləri belə vahid platformada birləşə bilmədilər. Nəticədə bu dövrdə milli şüarlar qətiyyətlə və aydın şəkildə irəli sürülmədi, Türk milli hərəkatı aydın milli-siyasi proqram ortaya qoya bilmədi. Monarxiya rejiminin dağılmasının yaratdığı bu unikal şans da itirilmiş oldu. Bu şansın itirilməsinin əsas səbəbi olaraq Türk elitində mürəkkəb tərkibli, bəzən bir-birinə zidd olan kimliklərin varlığını vurğulamaq gərəkdir. Belə ki, Türk ruhanilərin əksəriyyətinin şüurunda İslamçılıq (daha doğrusu, Şiəçilik), İrançılıq ağır basmış, sol qüvvələr arasında isə İranlı kimliyi ilə yanaşı sinfi kimlik Türkçü və Azərbaycançı kimlikdən önəmli olmuşdur. Deyilənlər Türklüyün həmin dövrdə birləşdiyi əsas siyasi təşkilat olan Müsəlman Xalqın Cümhuriyyət Partiyasının fəaliyyətində özünü açıq göstərdi.

Müsəlman Xalqın Cümhuriyyət Partiyası (daha çox “Xəlqe-Müsəlman” kimi tanınırdı) inqilabın qələbəsindən iki həftə, Xomeyniçi qüvvələrin İslam Cümhuriyyəti Partiyasını qurmasından isə cəmi bir həftə sonra, 1979-cu il fevral ayının 25-də yarandı. Xəlqe-Müsəlman ümum-İran partiyası olub, ölkə səviyyəsində problemlərinin həllini proqram məqsədi saymışdır. Martın 13-də elan edilmiş, preambula və 10 bənddən ibarət olan proqramında xüsusi sosial və milli-etnik tələblər olmamışdır. Farsca Xəlqe-Müsəlman qəzeti Tehranda çıxmışdır. Partiyanın mərkəzi də Tehranda idi. Yerli təşkilatların əksəriyyəti Türk bölgələrində yarandı. Əsas təşkilatlar Azərbaycan şəhərlərində, Tehranda və Qumda idi. Təşkilatlar fəaliyyətlərində xeyli dərəcədə müstəqil idilər. Adında “hizb”(“partiya”) sözü olmasına, özünü məhz “hizb” adlandırmasına baxmayaraq, əslində Xəlqe-Müsəlman siyasi hərəkat formasında təşkilat idi. Xəlqe-Müsəlmanın fəaliyyətində onun təsisçiləri Hüccətül-İslam Sədrəddin Bulaği, Hüccətül-İslam Seyid Hadi Xosrovşahi (partiyanın sözçüsü), Dr. Əhməd Əlizadə (partiyanın baş katibi) əsas rol oynadılar. 1979-cu ilin fevral-may aylarında Şərqi Azərbaycanın ostandarı olmuş Rəhmətulla Müqəddəm-Marağayi partiyada söz sahibi olan şəxslərdən idi. Partiyanı maliyyə cəhətindən dəstəkləyən başlıca qüvvə Tehran və Təbrizin bazar əhli (bazarilər) idi.

Xəlqe-Müsəlmanın ideya-mənəvi rəhbəri Ayətüllahül-üzma Seyid Məhəmməd Kazım Şəriətmədari (1905-86) sayılırdı.[19] Partiya üzvlərinin əksəriyyəti də İranın ən nüfuzlu bir neçə mərceyi-təğlidlərindən biri olan Şəriətmədarinin müğəllidləri (təqlidçiləri) idi. İranda bu müğəllidlərin, eyni zamanda partiya üzvlərinin sayı 2-3 milyon təxmin edilirdi. Onun oğlu Həsən, partiyanın rəhbərliyinə daxil idi, ancaq partiya rəhbərliyi Şəriətmədaridən birbaşa təlimat almırdı.

Xəlqe-Müsəlman, yarandığı gündən etibarən Ayətüllah Şəriətmədarinin İranın gələcəyi ilə bağlı fikirlərinin müdafiəçisinə çevrildi. Şəriətmədari, ölkənin gələcəyini konstitusiyalı monarxiyada görür, 1906-07-ci illər anayasasına əməl olunması fikrini müdafiə edirdi. O eləcə də Ayətüllah Xomeyninin ali dini rəhbər (vilayəte- fəqih) doktrininin də əleyhinə idi. Şəriətmədariyə görə, bu doktrin əvvəlki Şah rejiminin başqa üzü idi, avtoritar rejim, ya diktatura üçün əsas yaradırdı, xalqın suverenliyi prinsipinə zidd idi. Az sonra o deyəcəkdi: “Belə görünür ki, biz bir monarxiyadan, başqasına doğru gedirik.”[20] O həmçinin Şiə ənənəsinə əsaslanaraq iddia edirdi ki, ruhanilər birbaşa siyasətə qarışmamalı, dövlət idarəçiliyində, özəlliklə icraedici hakimiyyətdə iştirak etməməlidirlər. Ayətüllah Şəriətmədari üçün İranın bütövlüyü üstün dəyər idi. Bununla belə Pəhləvi hakimiyyətinin Fars olmayanların varlığını danıb, anlara münasibətdə ayrı-seçkilik siyasəti yürütməsinin fərqində idi. Ayətüllah dövlətin Fars olmayan xalqlar məsələsində siyasətinin dəyişməsi, onlara bəzi mədəni haqların verilməsi zərurətini irəli sürürdü. O, heç vaxt “muxtariyyət” termininini dilinə gətirməmişdir. Bunun səbəbi, görünür, onun hələ də “21 Azər travması”nı yaşaması ilə bağlı idi.

Ölkənin gələcəyi ilə bağlı köklü məsələlərdə fikir ayrılığının olması, eləcə də ən nüfuzlu din xadimlərindən biri olan Şəriətmədarini inqilabdan sonrakı proseslərdən kənarda saxlamaq cəhdi labüd olaraq bu iki şəxsi (Xomeyni və Şəriətmədarini) qarşı-qarşıya gətirəcəkdi. Bu toqquşma çox tez baş verdi.

Hələ fevral ayında Xomeyni müvəqqəti İslam hökuməti fikrinə müxalif olmağı dönüklük saydığını bildirəndə Şəriətmadari ona etiraz etdi. O bildirdi ki, sülhsevər tənqid, ya da müxalifətçilik əsla cəzalandırılmamalıdır.[21] Xomeyninin mart ayında Şəriətmədarini evində ziyarət etməsindən sonra da fikir ayrılıqları qalmaqda idi. Aprel ayında Ayətüllah Sadıq Xalxali Xəlqe-Müsəlman Partiyasının yaranmasını ruhaniyyətin birliyini pozan hadisə kimi dəyərləndirən bir məqalə ilə çıxış etdi.[22] Bu məqaləsində Xalxali, Ayətüllah Şəriətmədarini bölücülükdə ittiham etdi. Bu məqalə özəlliklə Azərbaycanda Şəriətmədari tərəfdarlarının qəzəbinə səbəb oldu. Yeni anayasanın hazırlanması və qəbulu məsələsində də Xomeyni ilə Şəriətmədari arasında fikir ayrılığı ortaya çıxdı. Xomeyni yeni anayasanın din adamlarından ibarət xüsusi qurumda (Məclise-Xobreqan) hazırlanması və referendumda qəbulunu yeni rejimin sürətlə formalaşması üçün ən uyğun yol saydığı üçün, avqust ayında bu quruma seçkilər təyin etdi. Şəriətmədari anayasa kimi mühüm bir sənədin xüsusi qurumda hazırlanmasının yanlış fikir olduğunu bildirib, onun birbaşa seçkilərlə toplanacaq qurucu (müəssislər) məclisin işi olduğunu bəyan etdi və tərəfdarlarını Məclise- Xobreqana seçkiləri boykot etməyə çağırdı. Ancaq Xəlqe-Müsəlmanın Azərbaycan təşkilatı seçkilərə qatılmağa qərar verib, namizədi Müqəddəm-Mərağayinin Məclise-Xobreqana seçilməsinə nail oldu.[23]

İmam Xomeyni ilə Ayətüllah Şəriətmədarinin arası Məclise-Xobreqanın tələm-tələsik hazırladığı yeni anayasa layihəsinin dekabr ayının 2-3-ə təyin edilmiş referendum məsələsinə münasibətdə tamamilə açıldı. Bu arada Şəriətmədari anayasa layihəsinin İslama ümumiyyətlə uyğun gəldiyini, onun təsdiq edilməsinin mümkünlüyünü bildirdi. Eyni zamanda o, layihədəki 56 (“Allah tərəfindən xalqa verilən haqlar”) və 110-cu (Rəhbərin səlahiyyət və vəzifələri) maddələrin bir-birinə zidd olduğunu və Vilayəti-fəqih (Rəhbər) anlayışının layihəyə daxil edilməsinin yolverilməz olduğunu bildirdi. Dövlət televiziyası Şəriətmədarinin rəyinin birinci (təqdir) hissəsini təkrar-təkrar verdi, ancaq ikinci hissədəki (tənqid) fikirləri gizlətdi. Bu, Şəriətmədari tərəfdarlarının qəzəbinə nədən oldu.

Dekabr ayının 5-də Xomeyni və Şəriətmədari tərəfdarları Qumda toqquşdular. Şəriətmədarinin mühafizəçilərindən biri bu toqquşmada həlak oldu. Bu hadisə Şəriətmədari tərəfdarlarını çilədən çıxartmış oldu. Durumun dramatikliyinin fərqində olan Xomeyni, oğlu ilə birlikdə Şəriətmədarini evində ziyarət edib, ona başsağlığı verdi. İmam Xomeyninin bu hərəkəti görünməmiş hadisə idi. Ancaq bu, Azərbaycanı sakitləşdirə bilmədi. Şəriətmədarinin qəzəblənmiş tərəfdarları Təbrizdəki dövlət radio-televiziya mərkəzini, ostandarın iqamətgahını və başqa dövlət idarələrini tutdular. Təbrizdəki hərbi bazanın əsgər və zabitləri nümayişçilərə qoşuldular. Azərbaycanın bir para başqa şəhərində də etiraz nümayişləri oldu. Radio-televiziya mərkəzini ələ keçirmiş şəxslər “Müstəqil Azərbaycan İslam Cümhuriyyəti” adından danışmağa qədər irəli getdilər. Bu, artıq üsyan idi, növbəti dəfə Təbriz mərkəzi hökumətə qarşı üsyana qalxmışdı.

1979-cu ilin dekabrı – 1980-ci ilin yanvarındakı Təbriz üsyanının ayrıntılarına girmədən,[24] mövzumuz üçün önəmli olan bir neçə məqama diqqət yetirək. Bu dövrdə hər iki tərəfdən onlarla ölən və yaralananın olmasına, qarşıduran tərəflərə on minlərlə insanın cəlb olunmasına, Təbrizdəki eyni dövlət idarəsinin bir neçə dəfə əldən-ələ keçməsinə, bir sözlə, Təbrizin və Azərbaycanın mərkəzə qarşı yetərincə kəskin mövqe tutmasına baxmayaraq, üsyan gedişində irəli sürülən tələblərin yetərsizliyi diqqəti çəkir. Belə ki, dekabr ayının 13-də Təbrizdə yarım milyonluq mitinqin ən “radikal” tələbi iki Azərbaycan ostanında idari və dini təyinatların Şəriətmədarinin təsdiqindən sonra mümkün olması tələbi idi. Münaqişələr sahəsində zəngin təcrübəsi olan Xomeyni, təbii, bu cür tələblərin yerinə yetirilməsinin mümkünlüyü haqqında vəd verməyi uyğun görmüş, hətta yeni anayasanın təshih edilməsi sahəsində Şəriətmədari ilə məsləhətləşəcəyini bildirmişdi. Özünə sadiq qüvvələrin toparlanması və qarşı tərəfdəki Xəlqe-Müsəlmanın rəhbərliyindən Hüccətül-İslam Xosrovşahi kimiləri öz tərəfinə çəkmək üçün vaxt qazanmış Xomeyni, addım-addım Şəriətmədarini dalana dirəyə bildi. Şəriətmədarinin davranışı da göstərdi ki, o “pis taktikdir” (Dilip Hiro).[25] Şəxsi nüfuzunun, eləcə də milli hərəkatın qüdrətinin zenitdə olduğu dövrdə belə Şəriətmədari, onu və bu hərəkatı artıq düşmən sayan tərəfə qarşı yumşaq davranış sərgilədi. Şəriətmədarinin başqa bir anlaşılmaz hərəkəti, daha doğrusu, hərəkətsizliyi üsyanın mərkəzinə (Təbrizə) getməməsi idi. Təbriz əhalisi yüzminlərin iştirak etdiyi mitinq və yürüşlərdə “Can sənə qurban Şəriətmədar, Qum sənə zindandı, Şəriətmədar!” nidaları ilə onu doğma Təbrizə çağırırdı. Şəriətmədari və Xəlqe-Müsəlman rəhbərliyinin başqa bir yanlışlığı isə Fars olmayanların milli hərəkatları ilə Türk milli hərəkatı arasında əməkdaşlıq məsələsinə yetərincə önəm verməməsi oldu. Təbriz üsyanı vaxtı Kürd hərəkatının lideri Şeyx İzzəddin Hüseyni Təbrizə təbriklə yanaşı silahlı dəstələr göndərmiş, amma Şəriətmədari buna gərəkən qarşılıq verməmişdi. Bu dəfə də Azərbaycan özünün milli məsələlərində deyil, daha çox ümum-İran problemi - Vilayəti-fəqihin səlahiyyətləri (110 maddə) – üstündə israr etdi. Ümimiyyətlə, Şəriətmədarinin milli məsələnin qoyuluşunda, eləcə də milli hərəkatın gedişində qətiyyətsiz mövqe tutması, bizim fikrimizcə, onun İranlı və Müsəlman kimliyinə ifrat bağlılığı ilə izah edilə bilər.[26] “İranın dağılacağı” qorxusu onu Kürd hərəkatı ilə sıx birliyin yaranmasından uzaq saxladı. Bu psixoloji durumun yaranmasına, görünür, Sovet İttifaqının 1979-cu ilin dekabrında Əfqanıstana girməsi faktı və növbəti hədəfin İran olması haqqında şayiələrin süni şəkildə körüklənməsi da təsirsiz qalmadı. Tehran mətbuatı davamlı olaraq Təbrizdəki üsyanın xaricilərin işi olması haqqında ictimai psixoz yaratmaqda idi.[27]

Ayətüllah Şəriətmədarinin qətiyyətsizliyindən və ardıcıl olmamasından, eləcə də Türk milli hərəkatının aydın strateji və taktik xəttinin olmamasından istifadə edən İmam Xomeyni, Təbrizdəki üsyanı yatırda bildi, az sonra rəqibi Şəriətmədarini siyasət meydanından vurub çıxartdı, hətta unun ayətüllah dini rütbəsini də ləğv etdirərək, ömrünün sonunadək (1986) onu ev dustağı etdirdi. 1979-cu ilin dekabrında “İslam anayasası” referendumda təsdiq olunandan sonra, yeni ilin yanvarında prezident seçkiləri keçirildi, mart-mayda parlament seçildi, avqust-sentyabrda yeni, daimi hökumət işə başladı. 1980-ci ilin sentyabrında başlamış İran-İraq savaşı İranda “milli birliyin” yeni amilinə, xalqın inqilabi həyəcanını tükədən elementə çevrildi. Həmin 1980-ci il İran tarixində yeni, teokratik rejimin formalaşması ili oldu.

Taleyini Türklərin tanınmış dini liderinə (Ayətüllah Şəriətmədariyə) bağladığı, siyasi proseslərin hazırlıqsız yaxalandığı milli hərəkat, bu mərhələdə də uğur qazana bilmədi. İnqilabın yaratdığı ümidlər suya düşdü. Türklük siyasətən məğlub oldu. İnqilabın qələbəsindən artıq bir il sonra Türkdilli mətbuatda yeni rejimin milli məsələdə əski rejimdən yalnız əmmaməsi ilə fərqləndiyi haqqında fikirlər yer almağa başladı. İrandakı Türklərin milli enerjisinin xeyli hissəsi kültür sahəsindəki fəaliyyətlərə yönəldi. Milli qüvvələr ümidlərini onillərlə Türk kültürü qarşısında duran problemlərin nəhayət həll ediləcəyinə, millət quruculuğunun sürətlənəcəyinə bağladı.

Kültürəl dirçəliş cəhdi

İnqilabın qələbəsindən az sonra Türk yazıçı və şairlər Tehran və Təbrizdə cəmiyyətlər qurdular. Tehrandakı Azərbaycan Yazıçılar və Şairlər Cəmiyyətinin təsis yığıncağı 30-a yaxın milli ziyalının iştirakı ilə 1979-cu ilin aprelində oldu.[28] Yoldaş dərgisi və onun redaktoru Hüseyn Düzgün bu cəmiyyətin qurulmasının əsas təşəbbüsçüsü oldu. Dr. Salamullah Cavidin sədrliyi ilə keçən təsis yığıncağında tanınmış milli ziyalılar milli mədəniyyətin müxtəlif problemlərindən bəhs edərək yeni ədəbi-mədəni cəmiyyətin qarşısında duran vəzifələri özətlədilər. Çıxışçılar Pəhləvi rejiminin milli mədəniyyət sahəsində yaratdığı problemləri lənətləyərək, görüləcək vacib vəzifələrdən bəhs etmişlər. Birinci məsələdə fikir birliyinin olmasına baxmayaraq, muxtariyyət, dil, cəmiyyətin siyasi tərəfsizliyi məsələləri ətrafında fikir ayrılıqları elə ilk toplantıdan özünü göstərmişdir. Tanınmış mədəniyyət xadimi Məhəmmədəli Fərzanənin ədəbi dil məsələsi barədə söylədiyi bu fikir mübahisələrə səbəb olmuşdu: “Bizim indiki dilimiz var, Bakı dili [Quzeydə istifadə olunan ədəbi dil nəzərdə tutulur – N.N.] bizim üçün namünasibdir. Dilin ədəbi qanunlarına sadiq qalaraq, daha da sadə yazmaq lazımdır.”[29] Yoldaş dərgisinin hazırladığı təkliflər uzun müzakirələrdən sonra 7 nəfərdən ibarət əsasnamə heyətinin işləməsi üçün ona verildi. Bu təkliflər sırasında cəmiyyətin fəaliyyəti ilə bağlı ilk maddədən sonra deyilirdi: Pəhləvi rejiminin apardığı sıxıntılar nəticəsində pozğunlaşmiş ədəb bağça-bağımızın nəcibliyinin qorunması, hərtərəfli, dolğun və yorulmadan işlənməsi, müxtəlif orqanlar vasitəsilə lazım və zəruri olan ədəbi işlər sahəsində fəaliyyət göstərilməsi, ədəbi-bədii tərcümələr yolu ilə ədəbiyyat xəzinəsi açma məsələsi (2-ci maddə); cəmiyyətin ön plana çəkdiyi zəhmətkeş və işçi təbəqəsinin ideyasını xəlq arasında yaymaq və bu ideyadan difa [müdafiə] etmək, bütün başqa İran zəhmətçəkən xəlqləri ilə birlik təbliği və hər cürə mənfur millətçilik və dinçilik davası salan ideyalardan uzaq gəzmək məsələsi (3-cü maddə); gələn yeni dərs ilinə ana dilindən dərs qiraət kitabları hazırlamaq, həmin planda müxtəlif elmi-kütləvi sadə kitabçalar xəlqin əlinə çatdırmaq məsələsi (4-cü maddə); gənc nəsli keçmiş iftixarlı maarif və ədəbiyyat xəzinəmizin müxtəlif nümayəndələri və qüvvələri ilə tanış edib, onlarda bu əsas plana məhəbbət, sevgi və məntiqi bağlılıq yaratmaq məsələsi (5-ci maddə); Tehran gündəliklərində [gündəlik qəzetlərində] Fars dilində çıxış edib, cəmiyyətimizin əsas məramnamələrini yayıb, təbliğ edib və məramnaməyə sadiq olaraq heç bir ifratkar ünsürlərə qapılmadan, ondan sadiqanə difa etmək məsələsi (6-cı maddə).[30]

Aşağı-yuxarı eyni dövrdə Təbrizdə də bir neçə mədəniyyət ocağı yarandı. Mart ayında işə başlamış Azərbaycan Mədəniyyət Cəmiyyətinə (ya Müstəqil Azərbaycan Mədəniyyət Ocağı) görkəmli şair Həbib Sahir başçılıq edirdi. Bu cəmiyyət partiyaların fövqündə durduğunu elan etməsinə baxmayaraq, bir vaxtlar özünü Azərbaycan Azadixahlar Firqəsi adlandırmışdı. Təbriz Universitetinin binasında Yəhya Şeydanın başçılığı ilə Azərbaycan Maarif Yığıncağı adlı ədəbi təşkilat işə başladı.[31] Tehrandakı milli-mədəni təşkilatlardan biri də Azərbaycan Məsələlərini Araşdıran Qrup (Qoruhe Bərrəsiye Məsaele Azərbaycan) idi. Daha sonra Azərbaycan Gənc Yazıçılar və Şairlər Cəmiyyətinin qurulması haqqında mətbuatda bildiri yayıldı. Cəmiyyət adına yayılmış bildiridə göstərilirdi ki, “cəmiyyətin fəaliyyətə başlamaqdan mənzuru Azərbaycan ədəbiyyatını düz yolda inkişaf vermək və müasir Azərbaycan ədəbiyyatını mütərəqqi və insanpərvər gənc yazıçı və şairlər ilə irəliyə sövq verməkdir.” Cəmiyyətin başqa bir vəzifəsi də “müasir Azərbaycan ədəbiyyatını inhirafi [ekstremist] yollara düşməkdən uzaq saxlamaqdır.”[32]

Bu cəmiyyətlərdə millət quruculuğunun müxtəlif məsələləri fəal surətdə müzakirə edilirdi. Millətləşmə sürəcinin ana məsələlərindən biri – ana dili ilə bağlı məsələlər ən çox müzakirə edilənlərdən idi. Ziyalıların əksəriyyəti ana dilinin statusunun dəyişəcəyinə, Türkcənin İranın rəsmi dillərindən birinə çevriləcəyinə ümidli idilər. Ana dili ilə bağlı müzakirə edilən məsələlərdən biri də ədəbi dildə (“Bakı dilində”), yoxsa yerli ləhcələrdə yazmaq məsələsi idi. Yaxın gələcəkdə təhsil sistemində Türkcədən istifadəyə imkan veriləcəyinə ümidli olduğundan ziyalılar dərsliklər probleminin həlli məsələlərini də müzakirə etməkdə idilər. Ərəb-Fars əlifbasının Türkcəyə uyğun gəlmədiyi üçün onun islahı da təkliflər arasında idi. Təbrizdə milli akademiyanın yaranması, Təbriz Universitetində milli tarix və mədəniyyətlə bağlı araşdırmaların aparılması zərurəti müzakirələrdə səslənməkdə idi. Tehranda və Azərbaycan şəhərlərində ana dilini öyrədən dil kursları açılırdı.

Kültür cəmiyyətlərinin ilk işlərindən biri mətbu orqanının çapının təşkili oldu. Ayrı-ayrı ziyalılar da qəzet və dərgi çapına başladılar. 1979-80-ci illər İran tarixində olmayan bir hadisə - Türkcə mətbuatın vulkanvari püskürməsi baş verdi. Təbrizdə, Azərbaycanın başqa şəhərlərində, Tehranda Türkcə və Türkcə-Farsca 30-dan çox qəzet və dərgi çapa başladı. Ulduz, Çənlibel, Dədə Qorqud, Varlıq, Azərbaycan, Günəş, Odlar yurdu, Səttarxan bayrağı, Araz, Birlik, Xəlq sözü, Ana nəşr, Molla Nəsrəddin, Vətən uğrunda (Sarab), Azadlıq, Foruğe Azadi (Azadlıq işığı), Koroğlu, Azərbaycan səsi, Gənclik, Yoldaş, İnqilab yolunda, Yeni yol və b. adda qəzet və dərgilər işıq üzü gördü. Bu mətbu orqanlarda milli həyatın müxtəlif məsələləri müzakirəyə çıxarılır, eləcə də müasir şair və yazıçıların əsərləri çap edildi. Eyni zamanda Quzey Azərbaycan ədiblərinin əsərləri də həvəslə çap edilməkdə idi. Dövrün qəzet və dərgilərinin ən çox yer verdiyi mövzulardan biri də tarix haqqıda məqalələr idi. Özəlliklə yaxın keçmişdə Pəhləvi rejiminin Azərbaycana və Türklüyə vurduğu zərbələr haqqında onlarla məqalə çap edildi.

Türkdilli mətbu orqanlar arasında davamlılığına və elmi dəyərinə görə Varlıq dərgisi hamısından fərqlənir. Əslində milli hərəkatın İslam inqilabı ilə başlanan mərhələsinin əsas hərəkətverici qüvvələrindən biri, bəlkə də birincisi Varlıq dərgisi və onun ətrafında toplanmış milli ziyalılar oldular. Varlıq 1979-cu ilin aprel ayında yola çıxdı, nəşri indiyədək davam etməkdədir. Bu illər ərzində Varlıq başlı-başına zəngin bir məktəb yaratmışdır. Dr. Həmid Nitqi, Dr. Cavad Heyət, Dr.Məhəmmədəli Fərzanə, Dr. Məmmədtağı Zehtabi, Prof. Qulamhüseyn Beqdeli, Prof. Həmid Məhəmmədzadə, Mir Hidayət Hisari, Dr. Səməd Sərdariniya, Əli Kamali kimi ustad və ağsaqqalların yanında yeni aydın nəsil yetişdi.

Varlıq İranda yox sayılan Türklüyün varlığını qorumağı hədəflədiyi üçün ən həssas məsələlərin üstünə getməyə borclu oldu. İslam inqilabından sonra Varlıq dərgisi milli ziyalıların tribunası olmuş, milli fikirdə tarixi keçmiş konseptinin formalaşmasında mühüm rol oynamışdır (bu barədə ayrıntıları ilə növbəti bölümdə).

Varlıq mövcud olduğu dövrdə həm də mədəni mərkəz funksiyasını daşımışdır. Bu baxımdan Ərəb qrafikinin və Fars əlifbasının Türkcəyə uyğunlaşdırılması məsələləri haqqında Varlığın təşəbbüsü ilə təşkil edilən seminarlar və bu seminarlarda qəbul edilən yazı qaydaları diqqəti çəkir.[33] Yazı qaydalarının (orfoqrafiya) bəlirlənməsi mühüm mədəni hadisə olmaqdan başqa, həm də İranda Türkcə yazıların Fars qəlibindən qurtarılması kimi qiymətlədirilməlidir.

İnqilabdan sonrakı bir il milli mədəniyyətlərin dirçəlməsində “bal ayı” ldu. Bu zaman dilimində Türkcə onlarla kirabın nəşr olunması da İran tarixinin fövqəladə hadisələrindən oldu. Şah dövründə işıq üzü görməmiş yuxarıda adı çəkilmiş Təbrizli Əlinin “Ədəbiyyat və milliyyət”, Əlirza Nabdil-Oxtayın “Azərbaycan və milli məsələ” adlı əsərləri məhz bu zaman ilk dəfə nəşr edildi. Həm şah dövründə yazılmış, həm də yeni ədəbi əsərlər nəşr edildi. Dr. Cavad Heyətə görə, 1979-83-cü illərdə Türkcə İranda aşağı-yuxarı 150 kitab nəşr edildi.[34]

Kültürəl dirçəlişin bu “bal ayı” uzun sürmədi. Kültür sahəsində qarşıya qoyulmuş vəzifələr yerinə yetirilmədən yeni siyasi vəziyyət yarandı. İran İslam Respblikasının anayasasının 1979-cu ilin 2-3 dekabr tarixində referendumda təsdiqindən sonra təhsilin milli dildə olacağı haqqında ümidlər puç oldu. Yalnız ədəbiyyat dərslərində Fars dili ilə yanaşı yerli dillərin istifadəsinə yol verilirdi (15-ci maddə). Halbuki anayasanın ilk variantında ibtidai məktəblərdə tədrisin ana dilində olması nəzərdə tutulmuşdu. Yeni rejim tədricən, bir-birinin ardınca milli hərəkatları yatırdandan, bu sıradan Təbrizdə 1980-ci ilin başlarında “qayda-qanun yaratdıqdan” sonra, Amerika ilə münasibətlərin gərginləşməsindən və İraqla savaşdan bəhanə kimi istifadə edərək kültür sahəsinə də əl çəkmək, burada da “nizam-intizam yaratmağa” qərar verdi. 1980-ci ilin sonlarından etibarən İranda “mədəni inqilab” kampaniyaları həyata keçirildi, İslami İrşad Nazirliyi bu sahəyə nəzarəti gücləndirdi. Mədəniyyət ocaqlarının fəaliyyətinə məhdudiyyət qoyuldu, qəzet və dərgilərin bir hissəsi siyasi işlərə qarışdığı dəlili ilə qapadıldı. Bəzi mətbuat orqanları isə maddi çətinliklər üzündən çapını dayandırmaq məcburiyyətində qaldı. Özünü “on səkkiz milyon Türk xəlqimizə aid bir məcəllə” adlandıran Dədə Qorqud dərgisi 4 və 5-ci birgə sayında haray çəkirdi: “İndi Azərbaycan ölkəsində Azəri Türkcəsində çıxan yalnız Dədə Qorqud məcəlləsidir. Bizdə indi mali [maliyyə] imkanatımız qurtulub. Gedirik ki, o birilərə tay olaq… Siz qan qardaşlarımızı köməyə çağırıb və sizə ümid bəsləyirik. Gəlin əl-ələ verək, qoymayaq ayda min beş yüz tümənə xatir, ana dilimizdəki məcəllə yatsın və gələcək nəsillər dalı baxanda mətbuat tarixində kəvir [səhra] görsünlər.” Dədə Qurqud dərgisinin haray çəkdiyi 1981-ci ildə dərgilərdən yalnız Varlıq vaxtlı-vaxtında çıxır, Günəş və Ülkərin yalnız bir neçə sayı işıq üzü görməkdə idi. 1982-ci ildə Yeni yolun bir neçə sayı çıxandan sonra o da obirilərinə “tay oldu.”

Zamanla İslam Cümhuriyyəti hökuməti Türkcə mətbuat siyasətinə dəyişiklik gətirmiş, bəzən siyasətini keçici olaraq yumşaltmışdır. Hətta ölkənin mərkəzi qəzetlərinin Türkcə əlavələrinin çıxması haqqında qərar verməyi mümkün saymışdır. Belə ki bir müddət Ettelaat qəzetinin Səhənd adı ilə, Keyhane Həvayi qəzetinın isə Yol adı ilə özəl əlavələri çıxmışdır. 1991-ci ildən isə Yol dərgisi və İslami birlik qəzeti çap edilməyə başlandı. Sonuncu həm də Kiril qrafiki ilə çap edilir, Quzey Azərbaycan əhalisi arasında təbliğat xarakterli məqalələrin yayılmasını ön görürdü.

Yerli radio-televiziyalarda Türkcə verilişlərin vaxtı tədricən uzadıldı. Burada işlədilən dil ədəbi Türkcədən çox uzaq qalmış, süni şəkildə Fars söz və ifadələrilə doldurulmuş, anlaşılması çətin olan “picin” (pidgin) idi. Rəsmi dövlət mətbuatında işlədilən dil zorla Farscaya pərçim edilir, xalqın dilinin (Türkcənin) fərqli dil olduğu mümkün qədər gizlədilməyə çalışılırdı. Örnək olaraq Səda və Sima (dövlət radio-televiziyası) şirkətinin Doğu Azərbaycan ostanı üzrə baş müdiri Qulaməli Fəthabadinin tabeliyindəki xəbərlər mərkəzinə yazdığı 16 fevral 1994-cü il tarixli məktuba baxmaq olar. Baş müdir hesab edir ki, xəbər proqramının aparıcıları “yerli dildən fərqlənən” dildə proqram aparırlar. Bu əməlin qarşısının qətiyyətlə alınmasını tələb edən bu baş müdir məktubunda örnəklər verir. Məsələn, yazır ki, “İranın Ümid timi” yerinə “time Omide İran” deyilməli idi; “mübariz ruhaniyyət cameəsi” yerinə “cameeye ruhaniyyəte mobarez”; “qostəreş və nousaziye sənayeye İran sazemanı” yerinə “sazemane qostəreş və nousaziye sənayeye İran”; “negəhdari və təmirat vahedi” yerinə “vahede təmirat və negəhdari”; “ostanın bazərqani edareye kolli” yerinə “edareye kolle bazərqaniye ostan”; “başçılığı” yerinə “rəhbəriyyəti, rəhbərliği”; “başlanmağ” yerinə “eftetah”; “daşdöyənlər” yerinə “səngkubilər”; “daş kəsənlər” yerinə “səngborilər” və s. işlədilməlidir. Təlimat məktubunun sonunda baş müdir gərəkənləri ümumiləşdirərək bildirir ki, xüsusi isimlər tərcümə edilməməlidir; idarələrin adı tərcümə edilə bilməz; xalqın adət etdiyi sözlər və ibarələr tərcümə edilməməlidir (məsələn, “vükalaye qanuni” kimi); yeni sözlər əsla ixtira edilməməlidir (məsələn, “daşdöyənlər” kimi); tərcüməçilər mətni danışdıqları dilə çevirməlidirlər [yəni ədəbi dil normalarına əməl etmək gərəkməz].[35]

Dəfələrlə milli ziyalılar radio-televiziyada işlədilən bu süni dil məsələsini İranın dövlət radio-televiziya şirkətinin diqqətinə çatdırmış, bu proqramların heç bir faydasının olmadığını göstərmişlər. Hətta bu məsələ ölkənin rəsmi şəxslərinin də diqqətini çəkmiş, amma dövlət şirkəti dil siyasətini dəyişdirməmişdir. Təbrizin müvəqqəti imam-cüməsi Ayətüllah Meşkini Təbrizin Foruğe azadi qəzetinin müxbirinə “Səda və sima” şirkətindən şikayətlənibmiş: “Bu təşkilat elə məhəlli proqramlar icra edir ki, başdan-başa Farsidir və bir nəfər savadsız Türk ondan bir şey bilməz, nə üçün belə bərnamələr gərək icra olsun ki, xəlq ondan bir şey dərk edə bilməsinlər?”[36]

Türk kültürü uğrunda mübarizə yeni İslami rejimin müəyyən etdiyi sərt normalarda və çərçivədə də davam etdi. Əsas məsələ yenə də milli dilin istifadə arealının genişləndirilməsi idi. Hər prezident seçkisində namizəd göstərilən şəxslərin əksəriyyəti Təbrizə və Azərbaycanın başqa şəhərlərinə səfərləri zamanı məhdud hüquqlar verən anayasanın 15 və 19-cu maddələrinin uyğulanması vədini vermiş, ölkə başçısı seçiləndən sonra bu vədini unutmuşdur. Böyük vədlərlə seçkiyə qatılmış Hüccətülislam Məhəmməd Xatəmi də eyni yolla gedərək yerli Azərbaycanlıların səsini almağa çalışmış, amma prezidentliyi dövründə (1997-2005) adıçəkilən maddələrdəki məhdud haqların gerçəkləşdirilməsi üçün bir şey etməmişdi. 1998-ci ildə 64 nəfər görkəmli aydının (Dr. Cavad Heyət, Dr. Məhəmməd Tağı Zehtabi, Prof. Həmid Məhəmmədzadə, Həsən Raşidi, Məhəmməd Əli Fərzanə və b.) imzası ilə Xatəmiyə müraciət göndərildi. Bu məktub-müraciətdə İran əhalisinin yarıya qədərinin Türklərdən ibarət olması və onların İran dövlətinin qurulmasında əvəzolunmaz xidmətləri xatırladılır, onların anyasa haqlarının qorunması zərurəti bildirilirdi. Məktub-müraciət Türklərin dörd tələbinin dilə gətirilməsi ilə bitir: Türklərin sakin olduğu bütün yaşayış məntəqələrindəki məktəblərdə onların ana dili tədris edilsin (1); radio-televiziyada elmi və ixtisaslı işlərdə Fars dili ilə yanaşı Türkcədən də istifadəyə icazə verilsin (2); ölkə universitetlərində Azərbaycan Türkcəsində dil və ədəbiyyatın tədrisi təşkil edilsin (3); uşaqların və yeniyetmələrin zehni inkişafı üçün Türkcə uşaq adəbiyyatının nəşri təşkil edilsin (4).[37]

Bu cür məktub-müraciətlər sonralar da yazılıb, əhalinin müxtəlif təbəqələrinin nümayəndələrinin çoxsaylı imzası ilə yeni seçilmiş prezidentlərə, ya Vilayəti-fəqihə göndərildi. Amma Türk dilinin statusu mövcud anayasada olduğu məhdud səviyyəyə belə çatmamış qaldı.

Beləliklə, Türklərin dil və kültür sahəsindəki gözləntiləri də özünü doğrultmadı. Yeni İİR hakimiyyəti özünü möhkəmlədən kimi Türk kültürünün sərbəst inkişafı dövrünə son qoydu, onu əvvəlki Pəhləvi hakimiyyəti dövründəki məzlumiyyət çərçivəsinə saldı. Millətləşmə sürəcinin mədəniyyət sahəsinə, ilk sırada milli dilə aid problemləri həll edilməmiş qaldı. Bununla belə İİR dövründə millətləşmənin iki ən mühüm amili – keçmiş haqqında inandırıcı, obyektiv milli tarix konseptinin yaranması və Türk etnosunun gələcəyi ilə bağlı milli konseptlərin ortaya çıxması milli həyatda yeni önəmli fenomen oldu.



Tarixi - ideoloji fikirdə irəliləyiş

Pəhləvi rejiminin devrilməsi əski hakim ideologiyanın avtomatik olaraq etibarını itirməsi, tarixə çevrilməsi demək deyildi. Şah dövrünün əsas ideoloji dəyərləri - qədim İran tarixinə vurğunluq, monarxiya institutuna bağlılıq, Şiə partikulyarizminə aludəçilik yeni, teokratik rejim dövründə formaca dəyişdi, ancaq mahiyyət baxımından eyni qaldı. Bununla belə hakim ideologiyada yeni çalarlar ortaya çıxdı. Bu yeniliklərdən biri rəsmi ideologiyada əski “vahid İran milləti”nin yerini “vahid İslam ümməti” konseptinin tutması idi. Formaca, ritorikada fərqli olsa da, hər iki konseptin mahiyyətində Fars irqçiliyi – Fars millətinə məxsus dəyərlərin üstün sayılması, yalnız bu dəyərlərin qəbuledilə bilməsi – durur. İkinci mühüm dəyişiklik isə “vahid millət”, ya “vahid ümmət” çərçivəsində ölkədə Farslardan fərqli müxtəlif “qövmlərin” və “qəbilələrin” varlığının anayasada dolayısılə tanınmasıdır. Yuxarıda da işarə etdiyimiz 19-cu maddə hətta bir az da irəli getmiş, İran əhalisinin (“mərdome İran”) qövm və tayfa mənsubiyyətindən asılı olmadan hüquq bərabərliyini elan etmiş, “dərinin rənginin, irq, dil və s. fərqlərə heç bir üstünlüyün verilmədiyini” təntənəli şəkildə bəyan etmişdir.

İran inqilabından sonra Qərbdə belə bir fikir yayıldı ki, Pəhləvi dövrünün tarixi keçmiş haqqında konsepti artıq dəyişmişdir. İslamaqədərki tarixə vurğunluq inqilabi hökumətin fəaliyyəti ilə artıq rəsmi ideologiyada yer almır. Islamaqədərki bütün toplumlar İslamçı baxışa uyğun olaraq, cahiliyyə dövrü sayılır və Məhəmməd Peyğəmbərin doğulması ilə yeni dövr başlanır.[38] İnqilabdan sonra işıq üzü görmüş tarix haqqında kitabların təhlili göstərir ki, bu iddia doğru deyildir. Əski tezislər yenə də tarix kitablarında yer almaqdadır. Şah dövründə olduğu kimi, İran tarixçiliyi indi “İran” adlanan coğrafiyada yeganə qurucu elementin Farslar olduğunu, Ərəb fütuhatının və Türklərin “qədim tarixə malik, möhtəşəm Fars mədəniyyətinin inkişafını dayandırdıqla