Bilindiği gibi 1991 yılının sonunda Sovyetler Birliği çökmüştür. Bu tarihten sonra yaşanan gelişmeler Tatar milletinden yana olmuştur. 1990 yılının Ağustos ayında Tataristan bağımsızlığını ilan etmiştir. Fakat SSCB’nin yerini alan Rusya bu bağımsızlığı tanımamış ve Tataristan 21 Mart 1992 tarihinde referanduma gitmiştir. Referandum sonuçlarına göre halkın %61,4’ü Tataristan’ın bağımsız olması yönünde oy kullanmıştır. 21 Mart’ta halktan gelen güvenoyuna dayanarak Tataristan kendi anayasasını hazırlamış ve anayasa Tataristan Parlamentosu’nda 6 Kasım 1992 tarihinde kabul edilmiştir. Tataristan Anayasası’nın giriş sayfasında şu satırlar yer almaktadır: “Bu anayasa, Tataristan Cumhuriyeti’nin devlet statüsü hakkındaki halk oylaması sonucuna göre kabul ve ilan edilmiştir.”(Tataristan Cumhuriyeti Anayasası 1995: 5). Tataristan Anayasa’sının 1 maddesi, Tataristan’ın egemen demokratik bir devlet olduğunun altını çizmiştir, ayrıca Anayasa’nın 4.maddesine göre Tataristan’da iki dil: Tatar ve Rus dilleri resmi dil olarak ilan edilmiştir. Böylece eski zamanlarda resmi dil görevini üstlenen Tatar Dili kanunen Tataristan’ın resmi dili olmuştur. 1990’lı yıllarda resmi dil haline gelen Tatar Dili’ne olan ilgi oldukça artmıştır. Doğal olarak, Kazan Devlet Üniversitesi’nin Tatar Filolojisi, Tarihi ve Doğu Dilleri Fakültesi’nde eğitim almak isteyenlerin de sayısı çoğalmıştır. 1990–1996 yıllarında ben de bu fakültenin öğrencilerinden birisiydim. Kontenjanın katbekat üstünde olan aday sayısı fakülteyi kazanmanın değerini daha da arttırmıştı. Yukarıda da söz ettiğim gibi 1990’lı yıllarda Tatar Filolojisi, Tarihi ve Doğu Dilleri Fakültesi en parlak ve en verimli dönemini yaşamıştır.

2000 yılının başında Rusya’nın yönetimi el değiştirmiş ve Rusya’da Putin Dönemi başlamıştır. Putin’in amacı, diğer Rus şovenleri gibi Rus olmayan milletleri yok etmektir. Rus olmayan halklara yapılan baskı, zulüm, sindirme, susturma siyaseti yürüten Putin, Rusya Anayasa’sında değişiklikler yaparak yaptıklarını kanunlaştırmıştır. Bir milleti yok etmek istersen ilk olarak onun dilini yok etmenin en etken güç olduğunun farkında olan Putin, kanun değiştirmeye alfabeden başlayarak, okullarla devam etmiş, son olarak üniversiteleri de kendine bağlamıştır. Putin’in konuyla ilgili yaptıklarından bazıları:

1. 27 Kasım 2002’de Rusya Federasyonu kanunlarına ekleme yapılarak Tatar diline en uygun olan Latin alfabesine geçiş yasaklanmış. Bu kanuna göre, “Rusya Federasyonu’ndaki tüm halklar ana dillerinde yazarken Kiril alfabesi kullanılmalıdır.” 1999 yılında Tataristan Parlamentosu’nda kabul edilen ve 2011 yılına kadar hem Kiril hem de Latin alfabesinin kullanımını öngören karar böylelikle daha 2002 yılında Moskova tarafından tek taraflı feshedilerek Tataristan Parlamento’sunun kararı yok sayılmıştır.
2. 02.12.2007 tarihinde Putin 309 nolu kanunu imzalamıştır. Rusya Federasyonu kanunlarından “Milli komponent (kısım, parça)” çıkartılmıştır. Burada “milli komponent” tabiri altında Tatarlar başta olmak üzere Rus olmayan diğer milletler söz konusudur. Bu kanun gereği anadilde eğitim yasaklanmıştır. 2014 yılında Rusya’da 4500, son 4 yılda Tataristan’da 698 Tatar okulu kapatılmıştır. 2013 yılının sonlarında Tataristan’ın başkenti Kazan’da sadece 2 Tatar Okulu (!) ayakta kalmıştır. O okullarda da Tatar Dili-Edebiyatı olmak üzere sadece 2 ders Tatar Dili’nde yapılmaktadır. Etrafa dehşet saçan Stalin döneminde bile anadilde eğitim yasaklanmamıştır. Ayrıca, 2009 yılından itibaren tüm lise mezuniyet ve üniversitelere giriş sınavları Rus dilinde yapılmaktadır.

Tüm bu kanunlar Tatar Dili’ne olan ilginin azalmasına neden olmuştur. Sınavların Rusça yapılmasından dolayı anne babalar çocuklarını “kendi isteğiyle”(!) Rus okullarına kaydettirmeye başlamıştır. Zira lise mezuniyet ve üniversite sınavlarını kazanmanın başka yolu kalmamıştır. Sınavların Rus Dili’nde ilk kez yapıldığı 3 Temmuz 2009 tarihinde Tatar Okulunda okuyan 1693 öğrenci lise diplomalarını alamamış ve bunun akabinde üniversite giriş sınavına katılamamıştır. 1693 öğrenci, Tataristan’da sınava giren öğrencilerin %9,5’ini oluşturmaktadır. Rusya bu öğrenciler için bir “güzellik” düşünmüş elbette. Onlara bir yıllık meslek okullarının kapılarını açmıştır. Bu her ne kadar kolaylık sağlanmış gibi gözükse de aslında gizli bir tehdit olduğu aşikârdır. “Tatar Okulunda okursan, ancak işçi olursun, üniversite kapıları yüzüne kapanır!”. Durum böyleyken, zaten kanunen yasaklanan Tatar okullarına “ihtiyaç”(!) kalmamıştır.



Putin’in okulları yasaklaması ile başlayan değişim sadece okullarla sınırlı kalmamıştır. Sıra üniversitelere de gelmiştir. Bu konudaki gelişmelerin tepki çekmemek için yavaş yavaş ilerlediğini söylemek gerekir. Daha önce 89 bölgeden oluşan Rusya Federasyonu, yeni bir kanunla Moskova Merkez, Kuzey-Batı, Ural, Kuzey Kafkasya, Uzakdoğu, İdil ve Sibirya olmak üzere 7 federe idari bölgeye bölünmüştür. Bölgelerin birleştirilmesinin nedeni bölgeleri tek elden, merkezden yönetimini kolaylaştırmaktır. İdari bölgelerde federal üniversiteler kurma kararı da önceden planlanmış olmalıdır ki, “Kuzey-Batı, İdil, Ural ve Uzak Doğu Federal Bölgelerinde Federal Üniversitelerin” kurulması ile ilgili karar 21.10.2009 tarihinde Medvedev tarafından imzalanmıştır. Söz konusu karar gereği, Kazan Devlet Üniversitesi, Hümanitar (Sosyal Bilimler) Üniversitesi, Kazan Devlet Pedagoji Enstitüsü, Kazan Finans Ekonomi Enstitülerinin 3 ay içerisinde tek çatı altında toplanarak İdil Boyu Federal Üniversitesi adını alması planlanmıştır. Tek çatı altında toplanarak kurulacak olan üniversitenin adının İdil Boyu Federal Üniversitesi olarak adlandırılacak olması, üniversite adından şehrin adının kaldırılması büyük tepkilere yol açmıştır. Bu tepkiler karşısında Moskova geri adım atmak zorunda kalmış ve üniversite Kazan (İdil Boyu) Federal Üniversitesi (KFÜ) olarak değiştirilmiş ve bu ad 2 Nisan 2010 tarihinde Putin başkanlığındaki hükümet tarafından kabul edilmiştir. Kazan (İdil Boyu) Federal Üniversitesi 19 Mayıs 2011 tarihinde Rusya Eğitim Bakanlığı’nca onaylanmıştır. Söz konusu olan, “Tatar Filolojisi ve Tarihi Fakültesi’ne ne oldu?” sorusu geliyor insanın aklına. Fakülte parçalanmış, yıllardır kullandığı Kazan şehrinin Kremlin sokağındaki üniversitenin 2.binasının 11. katından sürülmüştür. Tatar Dili-Edebiyatı Bölümü 30 Mart 2013 tarihinde Filoloji ve Uluslararası Bağlantı Enstitüsü’nün Filoloji ve Sanat Küçük Enstitüsü terkibine dâhil edilmiştir. Filoloji ve Sanat Küçük Enstitüsü, Rus Dili-Edebiyatı, Tatar Dili-Edebiyatı, Yabancı Diller ve Sanat-Dizayn gibi dört bölümden ibarettir. Tatar Filolojisi, Tarihi Fakültesi’nin diğer bölümleri de aynı şekilde farklı bölüm veya enstitülere katılmıştır. Örneğin, Tatar Tarihi Bölümü, 1 Kasım 2013 tarihinde oluşan Uluslararası İlişkiler, Tarih ve Şarkiyat Enstitüsü’ne dâhil olmuştur. Rus Dili ile Tatar Dili’ni aynı çatı altında toplamak Ruslar açısından olumlu bir adım olarak görünebilir, çünkü Rus Dili Tatar Dili gibi yok olma tehlikesi ile karşı karşıya kalan bir dil değildir. Ancak Tatarlar açısından bakıldığında bu birleşme, Tatar Dili’nin ölüm fermanını imzalamaktır. Tatar Dili, Rus Dili ile nasıl rekabet edebilir? Şartlar eşit olmadığından bunun imkânı yoktur. Onun için KFÜ ve onun beraberinde getirdiği Filoloji Sanat Küçük Enstitüsü Tatar Dili’nin sonunun başlangıcıdır…

Sonuç

Biz, Kazan Tatarları, “biz Tukaylı millet”, “biz kitaplı millet” diyerek övünmeyi seviyoruz. Ve böyle övünmeye hakkımız da var. Zira Kazan Tatarları çok eskiden beri Türk Dünyası’nın parlayan yıldızıdır. Kazan Tatarları, medeniyet, bilim, sanat, edebiyat, tarih dallarında yetiştirdiği bilim adamları, dünya çapında tanınan yazarları, siyasetçileri ile Türk Dünyası’na önderlik yapmış bir millettir. Sırtlarında kitaplarıyla Kırgız, Kazak, Özbek vs milletlere okuma yazmayı öğreten Tatar aydınları ile ilgili yazılanlar, söylenenler bugün de hafızlardadır. Kazan Üniversitesi, İdil-Ural bölgesinde açılan en eski üniversitelerden birisidir. Tatar Dili-Edebiyatı, Tarihi ile ilgili hem ders kitapları, hem bilimsel çalışmalar üniversite hocaları ve onların öğrencileri tarafından yapılmıştır. Ayrıca okullardaki Tatar Dili eğitimi de Kazan Devlet Üniversitesi mezunları tarafından gerçekleştirilmiştir. Eski dönemlerde yazılan sayısız ders kitaplarının bazıları bugün de güncelliğini korumaktadır. Kazan Devlet Üniversitesi’nin Tatar Filolojisi ve Tarihi Fakültesi’nin değerli hocaları, Tatar Dili’nin bekçilik görevini üstlenmiş millet sevdalılarıdır. Ve onlar bu sevdayı öğrencilerine aşılamayı başaran, öğrencileri aracılığıyla çocuklara, kitap, gazete, dergi, televizyon ve radyo aracılığıyla okurlara, seyircilere, Tatar milletine ulaştırmıştır. Kazan Tatarlarının bayraktar şairi Gabdulla Tukay (1886–1913) üniversitede eğitim alamamış, ancak Tukay’ı büyük kitlelere sevdiren ve günümüze kadar taşıyan yine üniversitelilerdir. Tukay’ın eserleri üzerine birçok bilimsel tezin yazılması Tukay’ın bilim dünyasında adının ebedileştirilmesi anlamına gelmektedir. “Hem Tatar Dili-Edebiyatı, Tarihi’ni, hem Tukay’ı yaşatan üniversitenin Tatar Dili Edebiyatı, Tarihi Bölümü’dür”, dersek hiç de yanlış olmaz. Üniversite terkibindeki Tatar Filolojisi ve Tarihi Fakültesi, tüm dünyadaki Kazan Tatarlarının milli ve manevi merkeziydi.

Son zamanlarda Tatar Dili’nin devlet dairelerinden dışlanması, Tatar okullarının yasaklanması sonucu okullara olan ihtiyacın azalması (Rusya’nın çıkardığı kararlar sayesinde), Kazan Devlet Üniversitesi yerine kurulan Kazan (İdil Boyu) Federal Üniversitesi’nin Tatar Filolojisi, Tarihi Fakültesi’ni dağıtması Tatar Dili-Edebiyatı’nın yok olmasına neden olacak önemli etkenlerdir. Tek cümle ile ifade etmek gerekirse, tarih yazmış, büyük medeniyetler yaratmış olan Kazan Tatarları “Kendi vatanında üvey evlattır”. Dilsiz, devletsiz ve savunmasızdır…


Kaynakça:

1. Fehner, Margarita Vasilyevna, Velikiye Bulgarı, Kazan, Sviyajsk (Büyük Bulgar, Kazan, Zöye), Moskova 1978.
2. Kurban, İklil, Yaşlı Tarihin Yankısı (Bulgar-Tatar Tarihi ve Medeniyeti), İstanbul 2014.
3. Kurban, Roza, Biz İdil’den, Ural’dan…, İstanbul 2014.
4. Miñnegulov, Hatıyp, Gasırlar Arasında Uylanular (Asırlar Arasında Düşünceler), Kazan 2010.
5. Safiullina F.S., Zekiyev M.Z., Hezerge Tatar Edebi Tele (Çağdaş Tatar Edebi Dili), Kazan 1994.
6. Tatar Edebiyatı Tarihı (Tatar Edebiyatı Tarihi), 2.Cilt, Kazan 1985.
7. Tatar Filologiyese hem Tarihı Fakultetı (Tatar Filolojisi ve Tarihi Fakültesi), Kazan 1989.
8. Tataristan Respublikası Konstitutsiyese (Tataristan Cumhuriyeti Anayasası), Kazan 1995.
9. Yirminci Yüzyılda İdil-Ural, (Derleyen: Gönül Pultar), Ankara 2008.