“Ermənistan” Respublikası adlanan Türk yurdlarında azərbaycanlılar yaşamış kəndlər

Erməni falsifikatorlarının səyı nəticəsində Qərbi Azərbaycanda qədim dövrlərdən mövcud olmuş azərbaycan kədlərinin adları itiriliq, qəbristanlıqları qağıdılır, tarixə təcavüz edilir. Bu baxımdan aşağıda verilən siyahı ğələcək nəsillərin yaddaş kitabçası ola bilər. Siyahıda 1920-ci il noyabrın 29-da Ermənistan SSR, XX əsrin sonunda Ermənistan Respublirası ad¬lanan ərazinin sərhədləri daxilində yerləşən və azərbaycanlılar yaşamış 650-dən çox kənd haqqında qısa məlumat verilir. Burada göstərilən demoqrafik statistika Ermənistan-Ararat respublikası dövründə daşnak millətçiləri tərəfindən azərbaycanlılara qarşı dəfələrlə törədilmiş qenosid faktını təsdiqləyir. Əhalinin sayına dair 1905-ci və 1914-cü illə 1931-ci il arasındakı fərq bu soygırı¬mın miqyasını göstərir.
Kən¬dlər Ermənistan SSR-nin inzibati ərazi bölgüsünə əsasən, rayonlar üz¬rə təsniflənmiş və bu rayonların Rusiya imperiyasının tərkibində hansı qəzalara aid olduğu qeyd edilmişdir. Bu cür təsnifat Qərbi Azərbaycanda azərbaycanlıların kompakt yaşadıq¬ları ərazi haqqında tam təsəvvür yarada bilər. Qəzalar, rayonlar və kəndlər üzrə qeyd olunan rəqəmlər rəsmi dövlət sənədlərindən götürülmüşdür. Ona görə də rəqəmlərin mötə¬bərliyi şübhə doğurmamalıdır.
1831-ci il qrafasında kəndlərin qarşısında rəqəm yoxdursa deməli, bu kəndlər 1804-1813-cü və 1826-1828-ci illər Rusiya-İran müharibəsi zamanı, xüsusilə, İrəvan üzərinə rus qoşunlarının 1804-cü il may, 1808-ci il, 1827-ci il 2 aprel hücumları zamanı dağıdılmışdır. Bu kəndlər xeyli sonra bərpa olunmuş, azərbaycanlılar doğma yurdlarına qayıtmışlar.

Kitabdakı xəritəyə diqqətlə baxdıqda aydın olur ki, dağıdı¬lan kəndlər əsasən Abaran-Əştərək-Talin-Eçmiadzin-İrəvan; Dağlıq Qarabağ-Zəngəzur-Dərələyəz-Martuni-Nor-Bayazet-Sevan-Axta-Kotayk-İrəvan istiqamətlərində yerləşən kəndlərdir. Məhz rus goşunlarının hücumu istiqamətində yerləşən bu kəndlərin əhalisi xeyli üstün qüvvələrə tab gətirə bilmədiklərindən ev-eşiklərındən didərgin düşmüşlər.
1905-ci ildə əhalinin miqdarı qrafasında bəzi hallarda 1906-cı və ya 1907-ci il rəgəmləri göstərilmişdir. Çünki qəzalarda siyahıyaalınma müxtəlif vaxtlarda aparılmışdır.Xiisusilə, Zəngəzur və Şərur-Dərələyəz qəzalarının bir sıra kəndlərində əhalinin sayı 1905-ci və 1914-cü illər üzrə eyni¬dir. Yəqin ki, məlum faciəli hadisələrlə əlaqədar məmurlar eyni rəqəmi təkrar etməyə məcbur olmuşlar.
Rus dilində Razdan, Aykaşen, Ovanes kimi yazılan sözlər əlifbasında "h" hərfi olan erməni dilində Hrazdan, Haykaşen, Hovannes yazılir. Azərbaycan dilində də “h” hərfi olduğuna görə bu kimi adları əsli ilə eyni yazmışıq.
Erməni əlifbasında ö, ü, ə hərfləri yoxdur. Bu səbəbdən tər¬kibində bu hərflər olan Azərbaycan kənd adlarının yanında həm erməni, həm də rus dilində təhrif olunmuş variantlaını vermişik. Məlumatda birınci sırada verilən kənd adları 1831-ci ildən başlayaraq 1931-ci ilə qədər rəsmi sanədlərdə qeyd olunduğu kimi verilmişdir. Mötərizədə müxtəlif variantlar, habelə Azər¬baycan-türk mənşəli kənd adlarının erməni adları ilə əvəz olunmuş variantıdır.
Bəzi adlarda verilmiş qeyri-azərbaycan sözlərinin mənası budur: Verin-Yuxarı, Nergin-Aşağı, Mets-Böyük, Pokr-Kiçik, Sufla (ərəbcədən) Aşağı, Ulya (ərəb) – Yuxarı de¬məkdir.
“Rəsmi sənədlərdə kəndin adı göstərilmir" yazdiğda onu bildiririk ki, bu kəndlər 1926-cı və 1931-ci il əhalinin siyahıya¬alınması zamanı mövcud olmamış, onların əhalisi 1918-1920-ci il¬lərdə məhv edilmiş, kəndlər dağıdılmışdır.
Kəndə aid məlumatda 1931-ci il üzrə azərbaycanlı əhalinin sayı göstə¬rilməyibsə, bu o dəməkdir ki, o vaxta gədər azərbaycanlılar bu kəndi tərk etmişlər. Əgər kəndlərin adı dəyişdirilib erməniləşdirilibsə bu o de¬məkdir ki, bu kəndlərdə artıq bütünlüklə ermənilər məskunlaşmış¬lar. Ermənistan SSR rayonlarının sonradan erməniləşdirilmiş adları ilə yanaşı mötərizədə qədim Azərbaycan-türk toponimləri, bəzi hallarda sovet dövründə verilmiş adlar göstərilir. Mötərizədə 2 ad varsa, soldan sağa axırıcı ad daha qədim toponimdir. Qəzaların adlarının yanında ona müvafiq Ermənistan SSR-də mövcud olmuş rayonun adı verilir.