Tarix

1736-cı ildə Gəncə bəylərbəyi Cavad xan Ziyad oğlu Nadirin Muğanda şah elan olunmasının əleylinə çıxdığı üçün Nadir şah Borçalını Qazax mahalı ilə birlikdə Gəncə bəylər bəyliyindən ayırıb Kartli-Kaxeti çarlığına bağışlamış, sonralar isə 1801-ci ildə Rusiya ilə Gürcüstan arasında bağlanmış olan Georqiyevsk aktı nəticəsində Gürcüstan, o cümlədən də Borçalı Rusiya ərazisinə qatılmışdır. Qədim Azərbaycan torpaqlarının ayrılmaz hissəsi olan Borçalı və onun daimi sakinləri olan yerli türklər, onların tarixi keçmişi haqqında elmə məlum olmayan bəzi anlaşılmazlıqlar mövcuddur.

Son illərdə aparılan araşdırmalar nəticəsində tamamilə yeni, əsl həqiqəti əks etdirən konsepsiya yaranmışdır. Bu konsepsiyanın əsasını Azərbaycanın şimal-qərb regionlarında yeni eradan əvvəlki minilliklərdə türk mənşəli etnosların yaşaması faktı təşkil edir. Daha doğrusu, ərazilərdə müxtəlif dövrlərdə gəlmə türk tayfaları ilə yerli türklər arasında konsolidasiya, qaynayıb-qarışma prosesi baş vermişdir. Bunun nəticəsi olaraq təkcə Borçalı qəzasında təxminən 60-a yaxın türk mənşəli tayfanın izləri indi də qalmaqdadır. Azərbaycanlıların qədim türk mənşəli olması haqqında tarixdə çox mülahizələr deyilib yazılmışdır. Ona görə də elə zəmanəmizdə də azərbaycanlıların etnosu, onların qədimliyi, hansı qollardan və tayfalardan yaranıb formalaşması elm aləmində tarixi, bəzən də qeyri-məntiqi dolaşıqlığa səbəb olur.

Son illərin araşdırmaları sübuta yetirir ki, doğrudan da, azərbaycanlıların ulu əcdadları sırasına atropatenləri və albanları da daxil etmək olar. Həmin ulu qədimlik eramızdan çox-çox əvvəllərə III minilliyə aparıb çıxarır və bu barədə aşağıda ətraflı söhbət açacağıq. Bilavasitə əcdadlarımız olan atropatenlərin və albanların türk mənşəli olmalarını ilk dəfə sübuta yetirən türk mənbələri və Q. Qeybullayevin araşdırmaları olmuşdur. Əsaslı mülahizələr və araşdırmalar nəticəsində məlum olmuşdur ki, Azərbaycandan aralı düşən, lakin onunla soyqardaş münasibəti yaradan Borçalı və onun ətraf məntəqələrində məskunlaşan əhalinin taleyi həmişə Azərbaycan xalqı ilə bağlı olmuş, tarixi keçmişi və milli mənsubiyyət baxımından onunla həmahəng formalaşmışdır. Borçalı haqqında antik ədəbiyyatlarda az da olsa müəyyən materiallara rast gəlmək mümkündür. Lakin ən geniş məlumatlar qədim türk, ərəb, fars, yunan və alman mənbələrindədir. Bununla yanaşı, qədim gürcü mənbələrində də müvafiq məlumatlar vardır. Ən qədim gürcü mənbələrində Movakan (indiki Balakən-Saqareco əraziləri) adlanmış regionda əsasən din xadimləri Mannada, Midiyada, sonra da Əhəmənilər dövlətinin tərkibindəki maqlardan olmuşlar.

Eramızdan əvvəl VII əsrin əvvəllərində antik müəlliflərin əsərlərində göstərilir ki, "skif" adlanan böyük bir tayfa Şərqdən- Orta Asiya tərəfdən Qara dənizin şimal hissəsinin sahillərində yaşayan və "kimer" adlanan tayfanın üstünə yeriyərək ərazisini zəbt edir. Bu "skif"lərin təzyiqi altında "kimmer"lər, onların ardınca həmin "skiflər" cənubi Qafqaza, o cümlədən Azərbaycan ərazisinə (əsasən Qazax-Borçalı-Cəlaloğlu istiqamətində) hücum etmişlər.

Antik dövrlərin yazılı məxəzlərinə adı "skif" kimi yazılan tayfa "sak", yaxud "saka", "kimer" kimi yazılan tayfa isə "kəmər" adlarını daşıyırdılar. Bu iki tayfanın gəlişi türk mənşəli qövmlərin Azərbaycan (şimal-qərb) ərazisinə ilk böyük axını oldu. Həmin axın nəticəsində Azərbaycan xalqının etnik tarixində köklü proses başlandı.
Şimaldan gəlmiş "kəmər" tayfaları Gürcüstanın Azərbaycanla həmsərhəd (Qori, Sığnax, Tiflis, Başkeçid, Sadaxlı, Ulaşlı, Baydar (Paydar), Təkəli, Muğanlı, Qarayazı) bölgələrini və Azərbaycanın Kür çayından cənubdakı bölgələrini tutdular. Lakin burada çox qalmadılar, çünki onların ardınca çoxsaylı döyüşkən "sak" tayfaları gəlirdilər. "Kəmər"lərin az hissəsi Azərbaycan – Gürcüstan (əsasən Borçalı bölgəsi) sərhəd zonasında məskunlaşmış, çox hissəsi isə Urartu ərazisinə daxil olmuşlar. Eramızdan əvvəl 715-ci ildə Urartu ordusu ilə "kəmər"lərin qanlı vuruşmasında urartulular məğlubiyyətə uğramışlar. "Kəmər"lər Kiçik Asiyaya girib, eramızdan əvvəl 675-ci ildə oradakı Frikiya dövlətini süquta uğratmışlar. Borçalı əhalisinin əsasını təşkil edən "sak"lar Qara dənizin şimal hissəsindəki çöllük ərazilərdə "kəmər"ləri ərazicə sıxışdırmış, sonradan isə "kəmər"lərlə birlikdə Cənubi Qafqaza istiqamət götürmüşlər. Həm "kəmər"lər, həm də "sak"lar süvari etnoslar idi; onlar atdan minik, qoşqu vasitəsi kimi, südündən və ətindən isə ərzaq kimi istifadə edirdilər. Ona görə də antik müəlliflər hər iki xalqı "at südü içənlər" adlandırırdılar. Bu hal bütün qədim türk xalqları üçün səciyyəvi olmuşdur. "Sak"lar Gürçüstanın şərqani (Borçalı, Pənbək), bütünlüklə Şimali Azərbaycan ərazisini tutmuş və eramızdan əvvəl 680-cı ildə Araz sahillərinə çatmışlar.

"Kəmər"lərin bir qismi Kiçik Asiyada (Türkiyədə), digər qismi isə Azərbaycanın cənubunda bərqərar oldular, digərləri də gəlmə "kəmər"lərə qoşulub, Azərbaycan – Gürcüstan bölgələrinin yerli sakinləri ilə konsolidasiyaya uğradılar. "Kəmər"li və yerli Borçalı əhalisi arasında "Qəmərli" adı ilə hələ də onlarla kənd yaşayış məntəqəsi qalmaqdadır.

Eramızdan əvvəl 652-ci ildə yuxarıda adları çəkilən bölgələrdə müxtəlif etnik dillərdə danışan yerli türklərin, gəlmə türk mənşəli tayfaların, farsdilli tayfaların və xalqların qaynayıb-qarışması, assimilyasiyaya uğraması nəticəsində əhalinin bəzən köçürülməsi, bəzən də əsir halında digər bölgələrə sürgün edilib məskunlaşması prosesi başlanmışdır. Bu hadisələr Azərbaycan ərazisində çox sayda türk mənşəli qövmlərin etnik prosesinin yeni mərhələsinin əsasını qoydu. "Manna" və "Maday" etnosları ilə "kəmər" və "sak" qövmlərinin qaynayıb-qarışması əsasında atropatenlərin təşəkkül tapmasını təmin etmiş etnik prosesə gəlmə türk mənşəli komponentlərin daxil olmasını sürətləndirdi.

Bu dövrlərdə Kür-Araz çayları boyunca (Qafqaz bölgəsində) müxtəlif türk mənşəli tayfa birləşmələrinin yerli sakinlərlə konsolidasiyası prosesində Azərbaycanın şimal-qərbində, Borçalı-Qazax qollarındakı yaşayış məntəqələrinin tərkibində həddən çox şın, şin, şən, sin və li, lu şəkilçiləri olan adlar işlədilmişdir. Təxminən iki min ildən artıq vaxt keçməsinə baxmayaraq, Borçalı mahalının dağlıq Başkeçid bölgəsində Qəmərli, Şindillər, Ormeşən, Ormeşen, Saca, indiki Marneuli rayonunda Təkəli, Ərəblər və s. məntəqələr öz keçmiş adlarını qoruyub saxlamışdır. Strabon əsərlərinin birində antik dövrlərdən başlamış ta erkən orta əsrlərə qədər Azərbaycanda, Cənubi Qafqazda və Borçalı düzənliyində çox geniş təşəkkül tapmış türk mənşəli qövmlərlə yanaşı, Ermənistanda Qoqarena addı əyalətin (məmləkətin) adını da çəkir. Qədim mənbələrin verdiyi məlumata görə, Qoqarena (quqar tayfasının adından və Strabonun əlavə etdiyi "ena" şəkilçisindən) indi Ermənistandakı Quqark, Gürcüstanda isə Loru, Ahılkələk, Dmanisi, Axalsix və Borçalı rayonlarını əhatə edirdi. K.V.Trever belə hesab edirdi ki, "quqar"lar Albaniya və İberiyanın (Gürcüstanın) həmsərhəd bölgələrində məskunlaşıb yaşayırdılar.

Bəzi gürcü tarixçiləri "quqar"ları iber (gürcü) dilli tayfa hesab edirlər. Əlbəttə, biz nə Strabonun, nə də gürcü mənbələrinin verdiyi məlumatlara inana bilmərik, çünki elə I -ci əsrdə Borçalıda yaşayan tayfalar artıq məlum idi. Gürcüstanda qoqaren-yox, quqar tayfası artıq məskunlaşmışdı. O ki qaldı gürcü mənbələrinə, bunlar uydurmalar-dır: çünki, I əsr erməni müəllifi Faost Buzand Albaniyanın şimal-şərqində yaşamış "quqar" adlı tayfanın adını çəkir. Dağıstan ərazisində indi də Quqarlı adında azərbaycanlı kəndi vardır. Belə misalları çox çəkmək olar. V-VI əsrlərdə Albaniyanın (Azərbaycan və Borçalı ilə) şimal-qərbində, daha doğrusu, Gürcüstanın cənub-şərqində bir əyalətin adı "Qardman", "Girdman" kimi qeyd edilirdi. Əvvəlcə, "Qardman" (V-VI əsr), sonra isə (VII əsr) "Girdman" adlanan bu bölgə indiki Ağstafa-Qazax-Borçalı regionlarının ərazisini əhatə edirdi. Təxminən 1300 ildən artıqdır ki, bu "Qardman" və ya "Girdman" bir yaşayış ərazisi (məntəqə) kimi bu gün də Borçalı torpağının bir hissəsi olan, hazırda Azərbaycan və Gürcüstan arasında körpü sayılan Qardaban (Qarayazı) yaşayış məntəqəsi kimi mühüm əhəmiyyət kəsb edir və bir bölgənin adını tarixdə yaşadır. Daha dolğunluğu ilə desək, "Girdman" adı mənbələrdə I əsrin ortalarına aid hadisələrdə çəkilir, əhalisi "Qardman" adlanırdı. Lakin "Qardman" adı ilə bağlı nə tayfa, nə də xalq olub. Sadəcə olaraq etnik mənbələrdə "Qardmanlar" sözünə rast gəldikdə, o məntəqədə yaşayanlar nəzərdə tutulur. Eramızdan əvvəl VIII-VII əsrlərdən əvvəl bu bölgənin yerli əhalisinin milli tərkibi hələlik dəqiqləşdirilməyib. Lakin bizim araşdırmalarımızdan bu nətidcəyə gəlmək olur ki, çox ehtimal "kəmər"lər, "sak"lar, bunların tərkibində isə "uti"lər, "quqar"lar və "sadak"lar həmin əsrdə buraya gəlib məskunlaşmışlar. Güman etmək olar ki, (bəzən bunu bir sıra Şərq mənbələri də təsdiq edir) "Qardman" adını da bu məmləkətə o dövrdə Orta Asiyadan gəlmiş "sak"lar gətirmişlər. Çünki Orta Asiyada sıx məskunlaşmış "sak" tayfaları ilə əlaqədar (erkən orta əsrdə) Qardman əyalətinin (mahalının) adı çəkilir. Bu bölgələrə "kəmər" tayfasının adı ilə "Kəmərli" (Qardabani rayonunda), dağlıq ərazidə (Başkeçid) "Qəmərli", "sadak" tayfasının adı ilə bağlı Borçalı nümayəndəliyinin Sadaxlı və s. kimi yaşayış məntəqələrinin adlarının yaranmasını qeyd etmək olar.

"Girdman" adlı digər bir əyalət Dağlıq Şirvanda yerləşir. Maraqlı burasıdır ki, Dağlıq Şirvanda bir çay Girdmançay adlandığı kimi, Şəmkirçay da qədimdə Girdmançay adlanırdı. Mənbələrdən aydın olur ki, Dağlıq Şirvanda Girdman mahalının adı ilk dəfə XI əsrdə Şirva-ninin şerlərində çəkilir. Ümumiyyətlə, IV-V əsrlərdə Qardman bölgəsində xristian dini hakim idi. Lakin bu o demək deyildir ki, əsrlər boyu bu bölgənin əhalisi xristian olmuşdur. Çünki antik müəlliflərin verdiyi məlumata görə, er.əv. III-II minillikdə bu ərazilərdə müxtəlif vaxtlarda qeyri-müəyyən sayda türk mənşəli tayfalar gəlib məskunlaşmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, bu tayfaların əksəriyyəti bir müddətdən sonra başqa qonşu ərazilərə meyl göstərmişdir. Bir faktı qeyd etməliyik ki, eramızın VI əsrində bu bölgələrə farslar da gəlib məskunlaşmışlar. Beləliklə, onu nəzərə çarpdırmaq lazımdır ki, Azərbaycan xalqının təşəkkül prosesinin əhatə etdiyi arealın sərhəd-lərini müəyyənləşdirmək çox mürəkkəb bir problemdir. Özü də bu, xüsusi tədqiqat obyektidir. Nəticə etibarilə onu qeyd etməliyik ki, Azərbaycandan kənarda hər üç böyük region və mahalda məskunlaşmış əhalinin soykökünü qədim türk mənşəli tayfalar təşkil etmişdir. Onlar Ermənistanın Göyçə gölü ətrafı, İrəvan şəhəri və onun ətrafı, Loru, Pənbək, Borçalı (həm Ermənistan, həm də Gürcüstan Borçalısı), Qara dənizin şimal-qərb bölgəsi, Ahısxa bölgəsi, Qardaban (Qarayazı), Muxran, Sığnax-Qaraçöp bölgələri və Gürcüstanın Toxabir (Pərvanə) gölü ətrafı, Boqdanovka, Barmaqsız (Zəlyə) düzənliyi və s. yəni indiki Ermənistan, Gürcüstan və Dağıstan ərazilərində yaşamışlar. Gürcü tarixçiləri Borçalı mahalında türkdilli əhalinin mənşəyini orta əsrlərə aid ediblər. Lakin son illərdə antik və erkən orta əsrlər müəlliflərinin materiallarını araşdırıb saf-çürük etdikdə bu nəticəyə gəlmək olur ki, qədimdə Qazax-Ağstafa mahalının, sonradan isə Borçalı bölgəsinin və bilavasitə onun davamı olan ərazilərdə er.əv.VIII -VII əsrlərdən başlayaraq türk mənşəli "kəmər", "sadak", "quqar", "qıpçaq", "oğuz", "kənkər", "çinli" tayfalarının adlarını əks etdirən toponimlər də diqqəti cəlb edir. Eramızın ilk əsrlərində, hər halda VI əsrdən gec olmayaraq, Albaniyaya qıpçaq tayfaları gəldilər. Bu gəlmə qıpçaqlar əsasən Qazax – Borçalı bölgəsində qərar tutub məskunlaşdılar.

Azərbaycana gəlmə tayfaların məskunlaşması ilə əlaqədar olaraq bir neçə yeni türk mənşəli tayfalar meydana gəldi. Bu tayfalar aşağıdakılardır: Kəbirli, Ulaşlı, Qaraçorlu, Bozallar. Onlar yalnız Şimali Azərbaycanın Ağstafa – Qazax – Borçalı bölgəsində məskən saldılar. Uzun bir tarixi dövr keçməsinə baxmayaraq, yuxarıda adları qeyd olunan toponimlər Borçalının kənd adlarında da yaşayır. İndiki Marneuli rayonunda Ulaşlı kəndi, Saqarecoda Qaraçöp və b.
"Alban tarixi" kitabında qeyd olunduğu kimi, III-VII əsrlərdə Çul Dərbənd "qapısından" türk tayfaları axınla Azərbaycana gəlmişdir. Qafqaz, Bizans, Suriya və digər erkən orta əsr mənbələri də IV-V əsrlərdə Cənubi Qafqaza (əsasən Azərbaycan, Gürcüstan) türkdilli xalqların kütləvi axını haqqında məlumat verir. Təbərinin fikrincə isə, VI əsrin ortalarında şah I Xosrov 10 min nəfərə qədər xəzəriləri əsir götürərək onları Azərbaycanda və qonşu regionlarda yerləşdirmişdir. Azərbaycana qonşu regionlar dedikdə şübhəsiz ki, Borçalı və Göycə mahalları, yəni indiki Gürcüstan və Ermənistan əraziləri nəzərdə tutulur. "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanlarında da pəm Gürcüstan, həm də Tumanisi ayrılıqda Oğuz elinə yaxın qonşu kimi xatırlanır. Həmin yerlərin mövcud coğrafi mövqeyi də bu mü-lahizəni real şəkildə təsdiq edir.

Ən qədim gürcü yazılı mənbələrindən biri olan "Moksevan Kartlisa"da (VII əsr) yazılır ki, e.ə. IV əsrin 30-cu illərində Makedoniyalı İskəndərin İrana və Cənubi Zaqafqaziyaya yürüşləri zamanı indiki Gürcüstan ərazisində Kür çayı sahilində buntürklər yaşayırmış.
Ermənistan tarixinin atası sayılan Movses Xorenatsi eramızın ilk əsrlərindən etibarən Zaqafqaziyada çoxlu türk mənşəli qəbilənin oturaq həyat sürməsini söyləyir.
Alban tarixçisi Moisey Kağanqatlı yazır ki, təxminən 442-445-ci illərdə hun padşahı 11 alayla Kür çayını keçib Ermənistanı və Gürcüstanı fəth edir. Onun əsas dayanacağı məhz hunlar tərəfindən tikilmiş Yunan (Xunan) və Xalxal şəhərləri idi (həmin şəhərlər indiki Qazax – Ağstafa ərazilərində olmuşdur).

Xalxal – Xunan istiqaməti ilə Gürcüstana hücum edən onoqurlar 447-448-ci illərdə Kolxidanı tuturlar. Onların bu hərbi yürüşü V əsr Bizans tarixçisi Panili Priskin əsərində təsvir edilir. VI əsr Bizans tarixçisi Aqafi (532-582-ci illər) həmin hadisəni Priskin məlumatı əsasında daha geniş şərh edərək yazırdı ki, Kolxidadakı "Onoqris" yaşayış yerinin adı çox qədimdir; o, onoqur adlanmış hun tayfalarının bu ərazidə kolxidlərlə vuruşmasının bir növ yadigarıdır.

Yuxarıda qeyd olunan faktlar başqa tarixi mənbələrdə də sənədləşdirilmişdir. VII-IX əsrlərin gürcü mənbələrində, o cümlədən "Moktsevan Kartlisa"da qeyd olunduğu kimi, buntürklər (qədim türklər, köktürklər) adlanan türklər-Sabirlər Şərqi Gürcüstanda VI əsrdən yaşayırlar. Həmçinin mənbələrdə VI əsrdən Bolnisi rayonunun tabeliyində olan Kəpənəkçi kəndinin və həmin adda Kəpənəkçi tay-fasının adı ilə bağlı Bolnis-Kəpənəkçi çayının adı çəkilir. Bu da, şübhəsiz, Kəpənəkçi tayfasının həmin çayın vadisində qədim dövrlərdən məskunlaşdığını söyləməyə haqq qazandırır.

Beləliklə, aydın olur ki, Kəpənəkçi tayfası hələ qədim zamanlarda həmin ərazidə məskunlaşmış və öz adını da buradan axan çaya vermişdir.

XII-XIII əsrlərin gürcü mənbələrində qeyd olunur ki, naqivçakara (qədim qapçaqlar) adlanan qıpçaqlar buraya VIII əsrdən gəlmişlər.
Tarixdən məlumdur ki, 853-cü ildə Böyük Buqun (türkdür) rəhbərliyi ilə ərəb qoşunu Kartliyə hücum edir. O dövrdə Böyük Buqun fəaliyyəti haqtında gürcü salnaməsində nəzər-diqqəti cəlb edən məlumatlar verilir: "Dərbənd darvazasını açır və 300 xəzər ailəsini çıxardaraq, onları Dmanisidə (Başkeçiddə) yerləşdirir" XII əsrdə isə Gürçüstana 225 min Şimali Qafqaz qıpçağının köçürüldüyü qeyd olunur. Həmin mənbələrdə yeni köçürülmüş qıpçaqlar axaliqivçaklara (yeni qıpçaqlar) adlanır. Türkdilli xalqların Gürcüstanın cənub-şərq ərazisinə, o cümlədən Borçalıya erkən orta əsrlərdən köçüb (V-IX əsrlər) məskunlaşması da tarixi sənədlərdə qeydə alınmışdır. Bəzi mülahizələrə görə, XI əsrdə oğuz-səlcuq türkləri kütləvi şəkildə Zaqafqaziyaya gəlib, qısa vaxtda demək olar ki, bütün Azərbaycan türkləri yaşayan regionlarda, o cümlədən Şərqi Gürcüstanda (Borçalı) məskunlaşmışlar. Nəhayət, XI-XIII əsrlərdə Azərbaycana oğuz və monqol tayfalarının gəlişi özlüyündə ərazidə yeni-yeni türk qövmlərinin yaranması istiqamətində etnik proses özünüadlandırma ilə nəticələnirdi. Yalnız XII-XIII əsrlərdən sonra "türk" özünüadlandırması vətəndaşlıq hüququ qazandı. Elə bu illərdən Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi olan Borçalı-Pənbək-Loru bölgələrində tayfa məsələsinə son qoyularaq bir xalq kimi türk əhalisi fəaliyyət göstərməyə başladı. Bu xalqın izləri və qədim tarixi inciləri IV-V əsrdən üzü bu yana Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan ərazilərində qalmaqdadır. Erkən orta əsr mənbələrindən məlumdur ki, Qafqazda, əsasən Borçalıda, Ermənistanın düzən və dağətəyi bölgələ-rində və Azərbaycanda oğuzlar yaşayırdılar. Hər üç ölkənin dağlıq əraziləri oğuzlar üçün yaylaq yerləri olmuşdur. "Kitabi-Dədə Qorqud"dakı yer adlarının əksəriyyəti Ermənistan Borçalısında və Şərqi Türkiyədə lokalizə olunur. Borçalı və Tiflis ətrafı bölgələrə oğuz tayfalarının bir hissəsi sonralar Səfəvilər dövründə də gəlmişlər. Borçalı və Tiflis ətrafı bölgələrdə Səfəvi şahları hərbi xidmətlərinə görə onlara maldarlıqla məşğul olmaq üçün örüş yerləri və biçənək sahələri də verdilər.
Türk tayfalarının ən qədim zamanlardan etibarən Zaqafqaziyada, o cümlədən indiki Gürcüstan ərazisində (əsasən Borçalı qəzasında) və ona qonşu dağətəyi bölgələrdə məskunlaşıb yaşamalarına dair müxtəlif tarixi yazılı mənbələrdən kifayət qədər əsaslı faktlar və məlumatlar əldə etmək olar. Misal üçün, eramızdan əvvəl VII əsrdə bir neçə türk tayfasının bu ərazilərdə aborigen tayfa kimi yaşamaları haqqında çoxlu dəlillər vardır. Hazırda bu tayfaların sayı Borçalıda 60-a çatır. (Bu haqda əsərin "Əhali" bölməsində geniş şərh olunur).

Eramızın lap əvvəllərində Aspindza, Adıgün, Axalsix, Batum, Suxum ərazilərində, ümumiyyətlə, türk mənşəli tayfaların yaşadıqları haqqında əsaslı məlumatlar vardır ("Derevyannoe zodçestvo Qruzii" kitabı).

Qədim dövrlərdən üzü bəri öz varlığını qoruyub saxlayan igid qarapapaqlar yurdu Borçalı mahalı XVIII əsrin əvvəllərində Gəncə bəylərbəyliyinin tərkibində idi. Bəylərbəyi Ziyadoğlu Muğanda Nadirin İran şahı elan olunması əleyhinə çıxdığı üçün 1736-cı ildə Tiflisi zəbt edən Nadir şah (1735-1736) Borçalını Qazax mahalı ilə birlikdə Gəncə bəylərbəyliyindən alıb, həmin əyalətlərin idarə olunmasını Kartli-Kaxeti çarı Teymuraza həvalə etmiş, əvəzində onun oğlu İraklini girov götürmüşdü. Gəncəli Cavad xan öz hakimiyyəti dövründə (1785-1890) Borçalı mahalını Gəncə xanlığına qaytarmışdı.

Güney Qafqazın Rusiyaya birləşdirilməsindən sonra, yəni XIX əsrin əvvəllərində Borçalıya əlahiddə "tatar dinastasiyası" statusu verilmiş, 1877-ci il martın 25-də Borçalı dinastiyasının bütün torpaqları ilə Tiflis quberniyasının Trialet və Loru nümayəndəlikləri birləşdirilərək müstəqil inzibati ərazi vahidi Şüləver inzibati bölgəsi yaradılmış, 1880-ci il mayın 6-da həmin bölgə əsasında Borçalı nümayəndəliyi təşkil edilmişdir. Borçalının sonrakı aqibəti isə belə olmuşdur. 1918-1920-ci illərdə, yəni Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə Borçalı Azərbayan, Gürüstan və Ermənistan respublikaları arasında mübahisəli ərazi sayılıb milli, etnik, tarixi-etnoqrafik prinsiplərə əsasən Azərbaycan Borçalının orta zonasını (indiki Marneuli, Bolnisi, Dmanisi rayonları ərazisi) özününkü hesab edirdi. Bu barədə Azərbaycan və Gürcüstan xarici işlər nazirlikləri arasında müqavilə də bağlandı. 1918-ci ilin axırlarında Borçalı torpaqları üstündə Ermənistan-Gürcüstan müharibəsi baş vermiş, sonradan münaqişə danışıqlar əsasında dayandırılmış və barışıq elan olunmuşdur. Barışığın şərtlərinə uyğun olaraq Borçalının dörd nahiyəsindən (nümayəndəliyindən) (Borçalı, Yekaterinenfeld, Loru, Zəlyə) biri və həm də ən böyüyü-Loru nahiyəsi neytral zona elan edilmişdir. 1921-ci ildə şura hökumətinin gəlişi ilə "beynəlmiləlçilik" siyasətinə əsasən həmin zona, yəni indiki Noyemberyan, Tumanyan, Stepanavan, Kalinino inzibati bölgələrinin əraziləri Ermənistan Respublikasına peşkəş verildi. O ki qaldı 3 min kvadrat kilometr ərazisi olan Borçalı. Zəlyə-Başkeçid və Yekaterinenfeld nümayəndəliklərinə, bunların da sonrakı aqibəti sevindirici olmadı. Belə ki, 1929-1932-ci illərdən başlamış 1956-cı ilə kimi bu üç nümayəndəliyin istər adları, istərsə də əraziləri dəfələrlə təhrif edilmiş, dəyişdirilmiş, kiçildilmişdir.

malikdir. Belə ki, burada əkin altında olan və əkinə yararlı geniş torpaq sahələri vardır. Bu imkanlar bölgədə məskunlaşmaya və onun inkişafına təsir edə bilən nəqliyyat yollarının salınmasına təsir göstərmişdir. Çoruk-Qəmərli bölgəsində kənd yaşayış məntəqələri bir qayda olaraq xırda dağ çayları və dərələr boyunca salınaraq meşə zolağında, bəzi hallarda isə meşənin seyrək çala-çuxur ərazilərinin əkin üçün yararlı torpaq fondu olan sahələrdə salınmışdır. Kənd əhalisi meşələrin otlaq sahələrində heyvandarlıq və bağçılıqla-üzümçülüklə məşğuldur. Belə kəndlərdən Saraclı, Faxralı, İmir-hasanlı, Mığırlı, Qoçulu və s. göstərmək olar.
Bolnisi rayonunda bir qrup kəndlər də vardır ki, onlar meşə zolağı ilə magistral yolun ayrıcında salınıb-Abdallı, Həsənxocalı, Daşlıqullar, Kolakir, Kiçik Muğanlı və s. Bu kəndlərin əhalisi əsasən tərəvəz və bağçılıq-bostançılıqla məşğuldur. Tam meşə zolağında məskunlaşan kəndlərdən Darvaz, Kəpənəkçi və s. göstərmək olar. Çoruk-Qəmərli (Yekatrinenfeld) bölgəsində 1886-cı ilin məlumatına görə 33 yaşayış məntəqəsi olub. Bu kəndlərin 12-si Maşaver, Xram çaylarının sağ və sol sahilində 15-20 km məsafədə məskunlaşmışdır. Yeddi məntəqə Borçalı-Başkeçid magistral yolu ətrafında, yerdə qalan məntəqələr isə dağətəyi zona və meşə, nisbətən meşə-çöl zonasında yerləşmişdir.

XIX əsrin axırlarında bu bölgədə cəmi 7250 nəfər əhali yaşamışdır ki, onun da 486 nəfəri gürcü, 772 nəfəri erməni, 1209 nəfəri alman, 8 nəfəri rus, 4735 nəfəri isə Azərbaycan türkü olmuşdur. Çoruk-Qəmərli rayonunun kənd yaşayış məntəqələrinin tikintisində əsasən bölgənin təbii sərvət və təbii ehtiyatlarından (daş karxanaları, çay daşları, ağ və bozqar rənkli gəc və s.) geniş istifadə olunmuş, yaşayış mənzilləri adları çəkilən tikinti materiallarından inşa edilmişdir.
Ərazidə məskunlaşma təbii-iqlim şəraitinin əlverişliyi və kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahələrinin inkişafı istiqamətində getmişdir. Mahalın ən böyük və nisbətən inkişaf etmiş bölgəsi Borçalı rayonudur. Bu rayon şərti olaraq üçünçü rayondur. Buranın mərkəz məntəqəsi Sarvandır. Təxminən 500 yaşı vardır. Sarvan – bölgənin ən böyük və nisbətən inkişaf etmiş məntəqəsi olmaqla yanaşı, Zaqafqaziyanın şose və dəmir yolları qovşağında yerləşir. Bu rayon cənub-şərqdən Qarayazı, şimaldan Ermənistan, şimal-şərqdən Çoruk-Qəmərli, cənub-qərbdən isə Qazax-Ağstafa qolu ilə həmsərhəddir. Əlverişli torpaq-iqlim şəraitinə malik olan bu bölgə münbit torpaqları, suyu, geniş suvarma kanalı və arxları olması ilə, hər üç dövlətin su, dəmir və şose yolları ayrıcında yerləşməsi ilə fərqlənir. Bu rayon ərazisinin 2/3 hissəsi fiziki-coğrafi baxımdan düzənlikdən (Borçalı düzənliyi), yerdə qalan hissəsi isə Yağılca təpəliyindən və dağətəyi (500-700m dəniz səviyyəsi) sahələrdən ibarətdir. Bölgə əhalisinin sayı 1886-cı ilin məlumatına görə, 15670 nəfər olmuşdur ki, onun da 98%-ni Azərbaycan türkləri təşkil etmişlər. Ərazinin Yağılca təpəlik massivi demək olar ki, başdan-başa qışlaq üçün örüş sahəsindən ibarətdir. Əsas yaşayış məntəqələri bol suvarma əhəmiyyətinə malik olan çayların (Alket, Borçalı, Çağala, Kür və Təvədöy) sahillərində yerləşmişdir. XVII əsrin axırları və XVIII əsrin ortalarında salınmış kəndlərdəki evlər bir qayda üzrə qara damlardan, qazma tövlələrdən ibarət olmuşdur. XIX əsrin axırları və XX əsrin əv-vəllərində məskunlaşan məntəqələrin tikintisində isə əhali əsasən çiy kərpicdən və qismən çay daşlarından istifadə etmişdir. Kəndlərin konfiqurasiyası (xarici görünüşü və morfo-genetik quruluşu) topa-şar şəkilli olub, baş küçədən və xırda küçələrdən ibarət idi.
Maraqlıdır ki, dağlıq zona olan Başkeçid, Çoruk-Qəmərli bölgələrində əhalinin yaşayışı və mal-qaranın saxlanması bir binada olduğu halda, Borçalıda (Sarvan) bunlar ayrı-ayrı yerlər və binalarda məskunlaşmışdır. Təsərrüfatı dənli bitkilər (taxıl, buğda, arpa), texniki (pambıq) bitkisindən, son vaxtlarda qarğıdalı, çuğundur, kətan becərməkdən, dağətəyi zonalarda arıçılıq və heyvandarlıqdan ibarət idi. Burada əkinə yararlı geniş torpaq sahələri vardır ki, bu da öz növbəsində ərazidə məskunlaşmanın areallarının genişlənməsinə təkan vermişdir. Bu amillər ərazidə müxtəlif yaşayış ocaqlarının yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Ən qədim yaşayış məntəqələrinə dağ ətəklərində və düzənliklərin axar çay hövzələrində rast gəlinir. Bu rayonun kəndlərinin tipologiyası (yəni kənd əhalisinin məşğulluq dərəcəsi, əmək vərdişləri) əsasən iki istiqamətdə meyllənmişdir. Birinci tip kəndlər təsərrüfat ixtisasına görə üzümçülük-bağçılıq, ikinci tip kəndlər isə taxılçılıq-heyvandarlıqla məşğul olanlardır. Sonralardan üçüncü tip, zəif inkişaf etmiş, keçid mərhələdə tərəvəzçilik, arıçılıq və quşçuluq təsərrüfatı ilə məşğul olan kəndlər də meydana çıxmağa başladı. Ümumiyyətlə, bütün mahalda olduğu kimi, onun ayrı-ayrı bölgələrində də kəndlərin funksional tiplərə bölünməsi, məskunlaşmış ərazilərin əkinə yararlı torpaq sahəsi, təsərrüfatların suya olan ehtiyacı, nəqliyyat yolları, əhalinin əmək vərdişləri, əməkdə ixtisaslaşması və s. kimi amilləri müəyyən etməyə imkan verir. Bunları nəzərə alsaq, demək olar ki, mahalın kəndləri əsasən kənd təsərrüfatı tiplidir.
Dördüncü- Qarayazı bölgəsi (rayonu). Sahəsində və sərhədlərində edilmiş müəyyən dəyişiklikləri nəzərə almasaq, bu rayon yarandığı gündən bu günə kimi öz sabit ərazisini qoruyub saxlamışdır.
Qarayazı rayonu (Qardabani) Gürçüstan dövlətinin tərkibində bir inzibati rayondur. Öz təbii şəraiti, çoğrafi mövqeyi və təsərrüfatının eyniliyi baxımından Borçalı mahalının 2/3 hissəsi ilə çox uyarlıdır. Lakin nədənsə bu ərazi inzibati baxımdan heç vaxt Borçalı qəzasının tərkibinə daxil edilməmişdir. Bizim fikrimizcə bu çox səhv hal kimi qiymətləndirilməlidir. Müxtəlif araşdırmalardan sonra, yəni əhalinin milli mənsubiyyətinə, əmək vərdişlərinə, adət-ənənələrinə, qan qohumluğu əlamətlərinə və eyni ərazi baxımına görə biz Qarayazını Borçalı ərazisinin üzvi hissəsi kimi bölünməz hesab edib tədqiq etdik. Bu bölgə yuxarıda göstərdiyimiz kimi, əlverişli çoğrafi ərazidə yerləşir, Gürçüstanla Azərbaycanı bir ensiz Kür dəhlizinə birləşdirir. Bu bölgənin ərazisinin müəyyən hissəsi Gürcüstan-Azərbaycan şose və dəmir yolları üstündədir. Respublikanın paytaxtı Tbilisi şəhərinə ərazinin bitişkənliyinin böyük iqtisadi-strateji üstünlükləri vardır. Qarayazının təbii şəraiti olduqça əlverişlidir, Kür çökəkliyi münbit lilli torpaqlarla çox zənkindir. Bu ərazilər dövrü suvarıldıqdan sonra yüksək keyfiyyətli məhsul götürülür. Qara düzün boz və gillicə torpaqları qış otlaqları üçün çox yararlıdır. Son illər bu ərazilərdə Azərbaycan türklərini sıxışdırmaq məqsədilə çoxlu gürcü- Svan kənd-ləri salınmışdır.
Stalin-Beriya siyasəti nəticəsində çoğrafi mənafeyi baxımından yeri düzgün seçilməyən, Azərbaycanın Daşkəsən dəmir filizi əsasında inşəyən Rustavi iri sənaye mərkəzi-nin Qarayazı ərazisində yerləşdirilməsi, əhalinin işlə təmin olunmasında müsbət rol oynasa da, rayonun ekoloji tarazlığının pozulmasına gətirib çıxarmışdır. Belə ki, şəhərdə yerləşdirilən metallurgiya kombinatının qaynar şlakının və gülünün Kür çayı boyu tökülməsi buranın geniş sahədə qiymətli Tuqay meşələrinin (yerli əhali arasında buna "çala" da deyirlər) birdəfəlik məhv edilməsinə səbəb oldu. Kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahəsini də dövriyyədən çıxardı. Kür çökəyi boyu daimi əsən küləklər (el arasında bu hava axınına "Ağ yel" deyirlər) bu şəhərdəki sement zavodunun, kimya kombinatının zəhərli qazlarını bölgənin sıx yaşayış məntəqələri üzərinə yayaraq kənd təsərrüfatı bitkilərinə, həyətyanı meyvə və tərəvəz əkin sahələrinə böyük ziyan vurdu. Ən başlıcası isə, bu kəndlərdə yaşayan əhalinin sağlamlığını əlindən aldı, müxtəlif uşaq xəstəlikləri törətdi. Külək əsəndə Rustavidən cənubda yerləşən məntəqələrdə nəfəs almaq çətinləşir, atmosferə atılan zəhərli qazların təsiri çox-çox uzaqlara yayılır, şəhərin çirkab suları rayon ərazisindən çəkilən borularla Kür çayına axıdılır. Qafqazın yeganə həyat mənbəyi olan bu çayın suyunu zəhərləyir, balıqları və bütün canlı aləmi məhv edir.
Qarayazı rayonunda hazırda 60 min nəfər əhali yaşayır. Əhalinin milli tərkibinin dəyişməsi əsasən 1960-cı illərdən başlamışdır. Gürcüstan hökuməti Borçalının Azərbaycan türkləri məskunlaşan Qarayazı kimi bölgələrində (o cümlədən Ağ Təhlə kəndində) qış otlaqlarında köçürmə gürcü kəndləri salmağa başladı. Ketdikcə belə "müasir tipli" kəndlərin Qarayazı düzündəki sayı xeyli artdı. Hər cür sosial şəraiti və təminatı olan, dövlət tərəfindən salınan belə kəndlərdə müxtəlif təbii fəlakət adı altında svan və s. gürcü etnik qrupları yerləşdirildi. Daha sonra onları işlə təmin etmək üçün Qarayazı ərazisində irimiqyaslı sənaye obyektləri salındı. Bu müəssisələrin əsas işçi qüvvəsi rayonun Azərbaycan türkləri olduğu halda, rəhbər vəzifələrə bir qayda olaraq gürcülər təyin edildi. Elə buradan da iki qonşu, dost xalq arasında ayrı-seçkilik, ögeylik münasibətləri cücərməyə başladı.
Əsrimizin 60-cı illərindən başlayaraq kolxozların sovxozlarla əvəz olunub birləşdirilməsi, iri təsərrüfatların yaradılması istehsalı Azərbaycan kəndlərinin mədəni-sosial şəraitinə müsbət formada heç nə vermədi. Sovxozların xalis tərəvəzçilik üzrə ixtisaslaşması maldarlıq təsərrüfatına güclü ziyan vurdu. Tarixən isə rayon ərazisin-də həm heyvandarlıq, həm də əkinçilik bir-biriylə bağlı şəkildə inkişaf edirdi. Buna rayon ərazisinin təbii şəraiti də geniş imkan verirdi. Rayonun bütün kəndlərinin Kür vadisində və Kürdən başlayıb, Candar gölünə tökülən suvarma kanalının alt tərəfindəki münbit torpaqlarında əkinçilik, Qarayazı düzündə isə qış otlaqları yerləşirdi. Sonralar bu otlaq sahələri kəndlərin hesabatından birdəfəlik alındı. Onların qoyun sürüləri, naxırları və ilxıları əvəzi ödənilmədən dövlət tərəfindən alındı. İllər boyu qoyunçuluq üzrə səriştə qazanmış adamlardan isə tərəvəzçi və bostançı alınmadı.
Qarayazı kəndlərinin çal-çağırlı, şən həyatı sönməyə başladı. Gənclər başqa respublika və regionlara, o cümlədən kütləvi şəkildə doğma Azərbaycana axışdılar. Uzun illərdən bəri davam edən bu proses kəndlərin qocalmasına, yerli əhalinin seyrəlməsinə səbəb oldu. Son illərdə isə keçmiş SSRİ-nin dağılması, Gürcüstanda millətçi qrupun respublikada müvəqqəti də olsa hakimiyyətə gəlməsi onsuz da ağır olan Azərbaycan kəndlərinin sosial-mədəni həyat tərzini xeyli pisləşdirib aşağı saldı və bu kəndlərdən adamların Azərbaycana miqrasiyasına (köçməsinə) təkan verdi.
Məlumat üçün qeyd edək ki, əsrimizin 90-cı illərində baş vermiş milli ayrıseçkiliklə əlaqədar təkçə bölgənin sənaye şəhəri olan Rustavi şəhərindən 18 min azərbaycanlıdan 16 min nəfəri öz doğma yurdlarından həmişəlik köçüb ketmişlər. Belə misalları Borçalı mahalının bir sıra məntəqələrinə şamil etmək olar.
Rayon cənub-şərqdən Azərbaycanla, şərqdən Saqareco, şimal-qərbdən Msxet, qərbdən Borçalı rayonları, şimaldan isə Tiflis quberniyası ilə həmsərhəddir. Qarayazı bölgəsinin təxminən 2/3 hissəsini Qarayazı çölləri təşkil edir, bölgənin yalnız şimal və qərb səmtləri təpəliklərdən ibarətdir. Ərazinin Kür çayı sahələri kənd təsərrüfatına yararlı əkin sahələridir, kəndlər əvvəllər ərazidəki çay və kanallar boyunca məskunlaşmış, XIX əsrin axırı və XX əsrin əvvəllərindən isə magistral dəmir və şose yolların ətrafında salınmışdır. Evlərin tikintisində əsas inşaat materialları kimi ta qədimdən gil, qum və samandan istifadə olunub, evlər bir qayda olaraq qara-tövlə şəraitli damlar kimi tikilmişdir.
Kəndlər formaca (xarici görünüş) zəncirvari, bir-iki əsas küçələrdən ibarətdir. Qarayazı bölgəsində də Borçalı kimi bol sulu kanal və çaylar vardır (24 kanal XVIII əsrdə). İçməli su məsələsinə gəldikdə isə, yalnız bu çayların suyundan istifadə edilir. Rayonun ərazisində Qarayazı adlı meşə massivi yerləşir. Əlbəttə, XVII -XVIII əsrlərdə bu meşə çox sıx və sərvətlərinə görə zənkin olmuşdur. XIX əsrin axırı, XX əsrin əvvəllərindən isə insanların kortəbii istifadəsi nəticəsində (yanacaq və əkin üçün) meşə seyrəkləşmiş və talalar şəklində kolluqlara çevril-mişdir. Əlbəttə, meşənin belə hala düşməsində Kür çayının da zərərli rolu az olmamışdır. O vaxtlar Kür çayının sahillərində lazımi su bəndlərinin çəkilməməsi, yaz və payız aylarında çayın və kanalların daşması nəticəsində ətraf sahələri su basmış, bataqlıq sahələrə çevrilmişdir. Bu ərazinin kəndləri nisbətən iridir. Əhalisi ərazi üzrə pərakəndə məskunlaşmışdır. Burada yaşayanlar qədimdə və elə indi də atçılıq və tərəvəzçiliklə məşğul olurlar. Daxili iqtisadi və təbii iqlim şəraiti əhalinin yaxşı yaşaması, yaşayış məntəqələrinin abad olması, bütünlüklə ərazidə məskunlaşmanın inkişaf etməsi üçün zəmin olmuşdur.
Qarayazı bölgəsinin özünəməxsus məskunlaşma meylliyi vardır. Əhali əsasən çöl ərazilərinə, kanal, kollektorların ətraflarına daha çox meyl göstərir. Çünki bu ərazilərin torpaqları münbitdir. Qarayazının Azərbaycan türkləriylə qədimdən məskunlaşmış ərazisi özündə on minlərlə yerli əhali cəmləşdirmişdir.
Gürcüstanda Azərbaycan türklərinin tarixən məskunlaşdıqları və indinin özündə yaşadıqları yerlər təkcə Borçalı ilə məhdudlaşmır. Azərbaycan türkləri Borçalının ətraf bölgələrində Saqareço, Loqodexi, Telavi, Msxeta, Kareli, Kaspi, Ağbulaq (Tetri-Skaro), Barmaqsız (Zəlyə), Adıkün, Aspindza, Axalsix, Ahılkələk, Tiflis, Muxran, Qori, Rustavi və s. yerlərində indiki Ermənistanın Cəlaloğlu, Barana (Noyenberyan), Loru, Pəmbək və İrəvan ətrafında məskunlaşmışlar. Saqareco bölgəsində cəmi 7 məntəqə vardır ki, bunların əhalisi Qarabağ mahalından, Kəncə-Qazax bölgəsindən, qismən Şəkidən və Çoruk-Qəmərlidən köçüb gəlmişlər. Rayonda Ləmbəli, Yor Muğanlı, Keşəli və s. kəndlər tarixi məskunlaşma baxımından Borçalının tərkibində olan həmin eyniadlı məntəqələrin davamıdır. Buranın ilk dəfə məskunlaşdıqları sakinləri obaların adlarını ikinci dəfə yaşadıqları məntəqələrə vermişlər (nəslin davamçıları).
Belə hallara mahalın bir sıra kəndlərində tez-tez rast gəlinir. Əhalinin məşğuliyyəti, adət-ən'ənələri, təsərrüfatın oxşarlıq əlamətlərinə görə bunlar tamamilə üst-üstə düşür.
Bir sıra oxşar əlamətlərə görə bu zona əhalisinin özünəməxsus ortaq inkişaf yolları və meyarları vardır.
Rayon özünün məskunlaşma arealında qeyd etdiyimiz kimi, 7 məntəqəni və ya 25 minə yaxın əhalini cəmləşdirmişdir (Azərbaycan türkləri).
Gürcüstanın digər bölgələrindəki (Laqodexi, Telavi, Msxeta, Kareli, Kaspi, Axalsix və s.) ərazilərdə Azərbaycan türkləri yalnız əkinə yararlı torpaq sahələrinin ətraflarında yığcam şəkildə məskunlaşmışlar. Bunların belə sıx məskunlaşmasının ən başlıca səbəbi onların qeyri xalqlar arasında yaşamaları və onlarla heç bir qohumluq əlaqələrinin olmamasıdır. XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq 40-cı illərə qədər kəndlərdə sivilizasiyanın inkişafı nəticəsində bu xalqlar arasında ögeylik münasibətləri zəifləmiş, əhali yerli Azərbaycan türkləri ilə bir yerdə yeni yaşayış binaları tikərək öz məskunlaşma areallarını xeyli genişləndirmişdir. Bu bölgələrdən fərqli olaraq Aspindza, Adıgün, Axalsix, Barmaqsız (Zəlyə) bölgələrində əhalinin tarixən məskunlaşması və inkişafı çox acı-nacaqlı olmuşdur. Belə ki, XVIII əsrdən başlamış XX əsrin əvvəllərinə kimi bu türk və Ahıska türk tayfaları dəfələrlə əsarət altına düşmüş, gürcü və İran qoşunlarının zülmünə sinə gərərək öz milli təsərrüfat sistemini qoruyub saxlamış, özlərinə məxsus olan həyətyanı təsərrüfatı ilə məşğul olub, türksayağı yaşamışlar. Lakin bu həyat tərzi heç də uzun sürməmişdir. Borçalıda olduğu kimi, bu rekionlarda da islahatlar xalqı öz doğma dədə-baba yurdlarından sürgünə gətirib çıxarmışdır.
Bir sıra tarixi və etnoqrafik mənbələrin verdiyi məlumatlara görə, Borçalıdan (Gürcüstan ərazisində) kənarda məskunlaşmış Azərbaycan türklərinin bu zonaya axını hələ eramızın əvvəllərində əsasən Qarabağ zonasından, Kənçə-Qazax bölgəsindən, İrandan və Şəki-Şirvan zonasından olmuşdur. Azərbaycan türkləri bu bölgələrdə (Adıgün, As-pindza, Zəlyə) əsasən kartofçuluq, yemçilik, bağçılıq və hey-vandarlıqla məşğul olmuşlar. Torpaq islahatı zamanı dövlət tərəfindən onlara xüsusi sahələr verilmişdir. Bundan sonra bölgələrdə güclü həyətyanı təsərrüfatlar inkişaf etməyə başlamışdı. Bunun nəticəsidir ki, XX əsrdən başlayaraq əhali yeni ərazilərdə yeni məntəqələr yaratmış, öz yaşayış mənzillərini daha da yaxşılaşdırmışdır. Bu inkişaf XX əsrin 80-ci illərinə qədər davam etmiş, son on ildə isə Azərbaycan türkləri adları çəkilən bölgə və məntəqələrdən yerli hakim dairələr (svan, gürcü, qismən ermənilər) tərəfindən son dərəcə incidilib sıxışdırılmış və hədə-qorxular nəticəsində onların bir qismi doğma yerlərdən didərgin düşüb, ana Azərbaycana pənah gətirmişlər. Yüz illərlə çala-çuxur, boz və şoran torpaqlarda, bəzi bölgələrin isə qayalıq və daşlı-çınqıllı sahələrində ağır zəhmətlə ev-eşik salıb, yüksək təsərrüfat sistemi yaratmış fədakar Azərbaycan türkləri əsrin ən qəddar repressiyasının qurbanına çevrilmiş, Şərq memarlıq üslubunda sa-lınmış fundamental yaşayış binalarını və şəxsi həyət-bacalarını ölüm qorxusu qarşısında qalaraq bir qrup qaniçən erməni və svan çəlladlarına qoyub, canlarını götürüb qaçmışlar.
Bir sıra məntəqələrdə isə yüksək zövqlə tikilmiş müasir tipli şəxsi binalar, yaraşıqlı küçələr, heykəl və abidələr barbar qonşuların əliylə vəhşicəsinə dağıdılmış, el-obamız xarabazara çevrilmişdir.