Safeviler dönemi, yani 16-17 ve 18. yüzyılın üçüncü on yılına dek Azebaycan-Türk tarihinin en önemli dönemidir. Siyasi, askerî, ekonomik ve kültürel tarih bakımdan Azerbaycan’da devlet olgusunun temeli olarak değerlendirilen bu devletin sadece Azerbaycan ve İran değil, aynı zamanda İslam âlemindeki Türk devletlerinin gelişmesinde rolü büyük olmuştur. Özellikle kültürel bakımdan bu dönem kendi bölgesinde ve Türk kültürüne büyük katkıda bulunmuş, edebi bakımdan ve dil bakımından bir Türk ocağına çevrilmiştir. Yıllardan beri bölgede resmî, ilmî ve edebi dil olarak kullanılan Fars dilinin yanı sıra Türk dili de bu devlette geniş olarak yayılmıştır.
Bu konuda farklı ülkelerden gelen seyyahların verdiği bilgilerden başka İran yazarlarının da eserleri arasında da kanıtlar vardır. Safeviler devletinin idarecileri, özellikle Şah’ın ailesi ile saray ehli bu dile üstünlük veriyor, Kızılbaş tayfa büyükleri ve devletin diğer memurlardan başka ordu arasında da bu dil kullanılıyordu.1 Bu nedenle Türk dili ve kültürü için adı geçen dönemde büyük bir alan açılmış ve bu alanda Türk kültürüne çok değerli miraslar sunulmuştur. Dilimizin bu şekilde gelişmesinde devlet resmıleri ve memurlarından başka Türkdilli şair ve yazarların da katkısı büyük olmuştur. Zira bu dönemden itibaren Türkler daha çok kendi dillerinde eserler yazmıştırlar. Kızılbaşların desteği ile kurulmuş Safeviler devletinin banisi I. Şah İsmail’in kendisi de ana diline çok değer veren bir padişah olmuştur. Onun Azerbaycan-Türk dili ve edebiyatının gelişmesinde rolü eşsiz olmuştur.2 O, sadece padişah değil edebiyat tarihimizde divan sahibi olan ünlü bir şairdir. Osmanlı padışahı Sultan Süleyman “Safeviler Dönemi ve Türk Dili” adlı Dil ve Edebiyat Dergisinde yayımlanmış makalede bu 1 hakta geniş bilgi yer almaktadır. 2010, no. 4 (75), Dil və ədəbiyyat, Beynəlxalq elmi-nəzəri jurnal, Bakı, Azərbaycan. “Səfəvi dönəmi və türk dili”. Ayrıca şuna bakınız: Tarih-i Edebiyat-ı İran, c. V, s. 131-128. 2 5-6 aprel 2013 Beynəlxalq Şah Xətai və Solatan Səlim simpoziumu “Azərbayacan ədəbi dilinin və ədəbiyyatının inkişafında Şah İsmayılın rolu”. Bakı. Azərbaycan ZİVER HÜSEYNLİ 722
Kendi divanını Fars dilinde yazdığı hâlde Şah İsmail ana dilinde şiirler söylemiş ve divan yazmıştır. Onun bu adımı da ülkede Türk dilli kalem ehline örnek olmuştur. Türk dilinin resmî yazışmalarda kullanılması da ilk olarak Şah İsmail tarafından olmuş ve sonradan onun oğlu Şah Tahmasb, I Şah Abbası, II Şah Abbas, Şah Soltan Hüseyin ve diğer devlet yöneticileri tarafından devam ettirilmiştir.3 Türk dili için oluşmuş bu ortam dilimizin daha çok gelişmesi ve yazı dili olarak yayğınlaşması ve diğer diller üzeinde etki bırakmasına yol açmıştır.
Özellikle İran, Kafkasya ve Anadolu bölgesinde uzun zaman ilim dili ve edebi dil olarak yaygın olan Fars dilinin coğrafyası Osmanlı kalem ehlinin eli ile Avrupa’ya ve farklı dönemlerde farklı sebepler yüzünden doğuya gitmiş kalem ehlinın eli ile de doğu toprakları, özellikle Hindistan’a kadar genişlemiştir. Bilim ve edebiyat alanında uzun asırlardan beri egemen olan Fars dilinin diğer dillerle beraber Türk dili üzerinde çok geniş etkisi olmuştur. Lakin bu özelliklere sahip Fars dili Safeviler döneminde bu durumuna rağmen Türk dilinin etkisinden kurtulamamıştır.
Aslında Türk dilinin Fars dili üzerinde etkisi Türklerin bölgede özellikle hâkim dairelerde bulundukları dönemlerden itibaren başlamıştır. Gazneliler, Harezmşahlar, Selçuklar, Moğollar döneminde her hükümet devri biraz daha artmakla Türk dilinden Farsçaya çok sayıda sözcükler girmiştir.4 Safeviler döneminde ise Türkçenin Farsça üzerindeki etkisi daha da çoğalmıştır. O dönem Farsça yazılmış tarihî ve edebi metinleri incelendiğinde Türkçenin bu dil üzerindeki etkisinin daha derin olduğunu anlıyoruz. Bu etki yalnızca kelimelerle sınırlı değil, Türkçe sözcükbirimler, cümleler, ata sözleri, beyitler, şiirler, mektup ve belgelerden ibarettir ve bunlar Fars dilli metinlerde tercüme olunmadan yazılmıştır.
Buna örnek olarak şaha hitab ederken veya onun hakkında konuşurken “gurban olduğum”5, dua ederken “Abbas muradını versün”6, halk padişahla konuşarken “gurban olum”, “dinim imanım padişah”, “başuna dönüm”7 gibi kullandıkları ifadeleri gösterebiliriz. Farsçaya geçmiş Türkçe sözcüklerin tümünü Tesir-e Zeban-e Torki Der Farsi Der Neveşteha-ye Tarihiye Dovre-ye Safevi “Safevi Dönemi Tarihî Yazılarda Türk Dilinin Fars Diline Etkisi” adlı doktora tezimde 100 sayfa civarında olan sözlük bölümünde yazıp üzerinde çalışma yaptım. Her bir kelimenin Türkçe olduğunu ispatlamak için Divani-Lügati-Türk, Senglah, Burhan-e Gate, Sihahu’l-Acem gibi eski Türkçe ve Farsça sözlüklerden ve Gerhard Doerfer’in, Turkische und Mongolise Elemente im Neupersischen kitaplarından örnek aldım. Ayrıca Fars dilli metinlerden bulduğum cümleler, beyitler, şiirler, mektup ve belgeleri de doktora tezimde ayrı paragraflar olarak yazdım. 3 Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar, s. 184-196 Bu hakta geniş bilgi almak için “İranda Türk dili (Gazneler döneminden Safeviler döneminin 4 sonunadek)”, Güney Kafkasya Halkları, Dil, Tarih, Kültür alakaları, Uluslararası Sempozyumun bildiri kitabında 2012 yılında Türkçe yayımlanmış ve Khazar Journal of Humanities and Social Sciences, Current Issue volume 14 number 2, 2011 yılında İngilis dilinde yayımlanmış makalenin ilk beş sayfası ve Moğol dönemi Türk dilinin Farçaya tesiri hakkında bakınız .Tarih-i Edebiyat-ı İran, c. III, s. 308 5 İskender Bey Münşi, Alem-Ara-yı abbasi, c. 2, s. 1301. 6 Peter Della Valle, Sefername-i Della Valle, s. 463 7 Sanson, Sefername-i Sanson, s. 169.
TÜRKÇEDEN FARSÇAYA GEÇMİŞ KELİMELER (SAFEVİLER DÖNEMİ)
723 Türkçeden Fars diline geçmiş sözcükler ve diğer Türkçe şiir ve belgeleri adı geçen döneme ait tarihî kitaplardan araştırdım. Bilindiği üzere Fars dilinde farklı bilimler hakkında çok sayıda eserler vardır ve bunların arasında en çok tarihî metinler yer alır. Özellikle Safeviler döneminde sadece tarihî konuda yüzden çok kitap yazılmıştır. Bunların arasında bilim adamlarının bildiği ve çok meşhur olan birkaç eser vardır. Bu eserlerden Alem-ara-yi-Abbasi, Hulasetü’t-Tevarih, Ahsenü’t-Tevarih, Alem-ara-yi-Şah İsmayıl, İran Der Zeman-e Şah Safi ve Şah Abbas-e-Dovvom ve bundan başka daha bir kaç meşhur tarihî eseri incelemekle Türkçe örnekleri seçip yazdım.8 Türkçeden Fars diline geçmiş kelimeler konu bakımından insan hayatının farklı alanlarına, yani siyasi, askerî, sosyal, kültürel ve diğer alanlarda yaşamlarına ait olan sözcüklerdir. Bunlar ayrı başlıklar altında askerî, sosyal ve siyasi alanlara ayırmakla üç başlık altında verilecek.
1. Askerî terimler Aslında Safevi dönemi Fars dilinde kullanılan Türkçe askerî sözcüklerin bir kısmı bu dönemden önce, Moğollar ve ondan önceki dönemlerde Fars diline girmiştir. Bunu da söylemeliyiz ki, ilk Türk devleti olarak İran’da tanınan Gazneli devleti askerî bir devletti ve askerlerinin çoğu Türk tayfalarından idi. Bu nedenle daha Gazneliler döneminden bazı Türkçe terimler Fars diline girmiş ve hatta bu dilin taşıyıcıları vesilesi ile Hindistan’a kadar ulaşmıştır. Safeviler döneminde Türk illerinden oluşan Kızılbaşlar I Şah Abbas zamanına kadar en büyük güç olmakla devlet erkanının çoğunu teşkil ediyordular ve ordu tamamen Kızılbaşların elinde idi. Bu dönem kaynaklarına gore 16-17. yüzyıllar, yani Şah İsmail ve ondan sonra gelen padişahların döneminde devletin en yüksek iki askerî makamı Emirülümera ya bütün ordunun komutanı ve Gorçubaşı (Şahın özel muhafızlarının komutanı) gibi iki yüksek makam devletin sütunu olarak Kızılbaşlardan seçilirdi.
Kızılbaşlar Şah İsmail döneminde devletin beş büyük makamından üçünü yönetiyordular.9 Ordu mensupları Türk oldukları ve kendi ana dilleri olan Türk dilinde konuştukları için bu dönemden itibaren Türkçeden Fars diline çok sayıda askerî terim geçmiştir. Bu alana ait askerî görev isimleri, savaş araçları ve savaş malzemeleri, o dönem yeni yapılmış savaş araçları ve silah adlarını ifade eden yeni terimler Fars diline geçmış ve bu sebeple Fars metinlerinde Türkçe sözlerin sayısı giderek çoğalmıştır. Bu durum öyle bir hâl almıştır ki, Fars dilindeki askerî terimler, askerî makamlar ve savaş malzemelerini ifade eden sözler arasında Farsça sözcükler çok az sayıya inmiştir. Askerî terimler bir kaç kısımdır:
1.1 Askerî görev adları Örneğin, Orduda en önemli görevlerden biri silah anlamı veren “-qor-kor” ve “başı” sözleri ile içerik olmuş korçubaşı (باشیقورچی(kelimesidir. Korçubaşı görevi Safevi döneminin en yüksek makamlarından bir sayılırdı. Minorski bu konu hakkında şöyle 8 Sözlük şeklinde verilen Türkçe sözlerin gramer özelliği, etimolojisi, Farsça manası ve kitaptan cümle örneği yazılmakla yer aldığı kitabın ismi ve sayfasını verilmiştir. Bu sözler haqqında daha geniş bilgi almak için baknz. Hüseynova Z. 2009, Tesir-e Zeban-eTorki Der Farsi Der Neveşteha-yeTarihi-ye Dovreye- Safevi. Doktora tezi. S. 94-192 9 Siyuri R., İrane Asre-Safavei, s. 33 ZİVER HÜSEYNLİ 724 yazıyor:
“Eski dönemde İran’ın daimi ordusu olmadığından korçubaşı aslında savunma bakanı sayılır ve Emirulümera da adlanırdı”.10 Korçubaşı görevi Fars dili metinlerinde korçubaşıgeri (باشیگریقورچی(olarak da geçmektedir. Minorski Tezkiret-ül-mülk’e yazdığı notlarında aslî işinin dışında farklı görevlerin sorumlusu olan korçulardan bahsediyor, bunlardan korçuyan-ı yarağ (یراققورچیان( sadık korçular, mendil korçusu (قورچیسیمندل,(kılıç korçusu (قورچیسیقیلیج,(hencer korçusu (kalkan (qelqen), نیزهقورچیسی) korçusu nize), کمانقورچیسی) korçusu keman), خنجرقورچیسی) başmak), چکمھقورچیسی) korçusu çekme), پھلھقورچیسی) korçusu pehle), قلقنقورچیسی) korçusu korçusu (قورچیسیباشماق,(cam korçusu (قورچیسیجام,(hazir korçusu (ھازیرقورچیسی(ya korçu-yı yarağ (یراغقورچی(veya zengu korçusu (قورچیسیزنگو- (şaha ait atın üzengisini tutan korçu, celov korçusu (قورچیسیجلو-(şaha ait atın cilovunu tutan korçu, korçuye ecerlu (اجرلوقورچی-( jandarma görevini yerine getiren yüz kişilik korçu, kor yasavul ( قوریساول(ya yasavul-ı kor (قوریساول(gibi görev isimleri vardır. Bu korçular padişah savaşa gittiği zaman onun yanında olan korçulardır. Diğer görev adlarından böğrekci (بوکرکچی- (orduyu böğür (yan) tarafından koruyan, yasakcı (یساقچی- (orduda geçici süre savaşan askerler, yasakcıbaşı (باشییساقچی-(bu grubun komutanı anlamına geliyor. Kullar ağası (آقاسیقوللر- (kullardan oluşan alayın komutanı, tüfengçi ağası (آغاسیتفنگچی(ya tüfengçi başı (باشیتفنگچی- (tüfekçi askerlerin komutanı, subay (سوبای(ya ordubeyi (بیگیاردو(ya da subaşı (سوباشیya سباشی,(alaybeyi (بیگیآلای(ve yeniçeri ağası (آقاسیینگچری(gibi benzer anlamlı sözler vardır. Gene görev adlarından binbaşı-minbaşı (باشیمین,(yüzbaşı (باشییوز(ve onbaşı (باشیاون( veya onbeyi, topçu (توپچی,(tüfengçi (تفنگچی,(çavuş (چاوش,(çarhçı, kalkancı (قلخانچی,(yayçı (یایچی(veya yayçı qolu (قلییایچی(okcu, ok atan askerlere manasında kullanılırdı. Ordunun özel grupları ve onları yöneten tüfengçibaşı (باشیتفنگچی(ve tüfengçiağası .vardır isimleri) چرخچیباشی) çarhçıbaşı) چاوشباشی) çavuşbaşı), تفنگچیآقاسی) Genel olarak orduda ister geleneksel, ister ateşli silahlarla donatılmış olsun, silah kullanan askerlere yarakdar (یراقدار(ya yaraği (یراقی(denilir ve yarak kelimesi “yaraq” şeklinde ve silah anlamında günümüz Azerbaycan Türkçesinde vardır. Kızılbaş (قزلباش(terimi Türk illeri anlamından başka şaha yakın olan komutan ve askerlere ait bir terimdir ve bu terim özellikle Safevi dönemine aittir.
1.2 Silah ve araç (savaş mazemeleri) adları Bugün dilimizde Arapça “silah” sözü kullanıldığı hâlde Safeviler dönemi Fars dilinde bu kelimenin yerine, Türkçe “yarak”, “ceba”, veya “kor” terimlerinin kullanıldığını görüyoruz. Bu kelimeler Fars dilindeki “hane” kelimesi ile içerik silah deposu anlamı veren cebahane (جباخانھ،خانھجبھ(ve korhane (قورخانھ(terimlerini oluşturmuştur. Tophane (خانھتوپ(termi de bu şekilde oluşmuş ve topların tutulduğu yer anlamına gelmektedir. Cebahane veya korhanede tutulan silahların türkce adı olanlardan biri, bıçak anlamında olan becek (بجك(veya beçek (بچك(bıçak, tobuz (توبوز(veya topuz (توپوز(yukarı tarafı yuvarlak top şeklinde olan silah, sopa, ateşli silahlardan tüfeng-tüfek (تفنگ(ve tapançe-tabança (طپانچھ,(top ya tup ( توبya توپ(ve bu silahın bir çeşidi badlic (بادلیج( kelimelerini örnek verebilıiriz. 1.3 Orduya ait diğer askerî terimler 10 Minorski, Tezkiretül-muluk. s. 85
TÜRKÇEDEN FARSÇAYA GEÇMİŞ KELİMELER (SAFEVİLER DÖNEMİ)
725 Ordu, qoşun-koşun (قشونya قوشون,(cog-cok-coq (جوق(kelimesi ordunun piyade ve atlı grubuna ait terim, alay (آلایya آلا,(kol- qol (قول,(qol-I sağ (ساققول(ordunun sağ kolu anlamına geliyordu ve ilginçtir iki Türkçe kelime Farsça tamlama yapılarak kullanılmıştı. Ordunun sağ tarfı anlamında olan değer bir terim boranğar (برانقار,(sol kolu, sol tarafı manasında ise cevanğar (جوانقار(sözcükleri de vardır. Bunlardan başka bu dönemde farklı görevlerde çalışan askerler ordunun önünde giden ve askerlere yol gösteren bir grup heravul (ھراول,(keşfiyaycı görevini yapan yezek (یزک,(orduda geçici süre savaşan askerler anlamında yasakcı (یساقچی(ve bu grubun komutanı anlamında yasakcıbaşı (باشییساقچی(isimleri kullanılmıştır. Ordunun toplandığı yer manasında yurt (یورتya یورد(toplandığı ve yurt ile eş anlamlı ordugah (اردوگاه(ve otraq (اتراق(sözleri de kullanılmıştır. Diğer savaşa ait terimlerden yuruş (یوروش(yüyrüş, suron (سورن( ُya surun (سورون(askerlerin karşı tarafı yendikleri zaman attıkları slogan manasında, ordudaki askerleri saymak ve manevra geçirmek gibi iki anlamı olan san (سان(sözleri vardır. Çepekleş (چپقلش(ya çetekleş (چتقلش- (savaş, mücadele, tarc (تاراج,(talan (تالان(ve yeğma (یغما,( yeğmageri (یغماگری(yağma eden kişiye verilmiş isimdir. Bu kelimenin eş anlamında olan ve Safeviler döneminde kullanılan diğer kelime elamançı (الامانچی(kelimesindir. ُكامیشی) Tokamişi ت- (yenilmiş, kaçış halinde olan askerler, ahtarma-axtarma (اختارمھ- ( savaştan sonra ele geçen ganimet anlamındadır ve Safevi dönemine aittir..
2. Sosyal terimler Fars dilinde sosyal sahaya ait olan çok sayıda sözler vardır ve bu sözler insanın sosyal hayatı ve günlük yaşanısını ifade ediyor. Aynı coğrafya ve zaman zaman ayni devleti paylaşan Türkler ve Farsların ortak veya benzer kültürleri olmakla birlikte ortak kullandıkları kelimeler çok olmuştur. Bu sözler gelenek, töre, insanların yaşam boyunca kullandıkları eşyalar, giysi, yemek, aile ve diger kategorilere ait sözlerdir. Farsçadaki sosyal alana ait Türkçe kelimeler birkaç kısımdan ibarettir:
2.1 Gelenek ve töre Bu alana ait sözlerden töre (تورهya ترو- (töre, toy (تویyaطوی- (düğün, toy aluşi ( طویآلوشی-(düğün alış verişi, şenlik (شنلیک,(toy beyi (بیگیتوی(ve düğün görevlisi, sağdüş ( ساقدوش(ve solduş (دوشسول(gelin ve ya damadın sağ ve sol tarafında duran kişiler anlamı veren sözler vardır. Müzik sahesine ait çalğıcı (چالچی- (herhangi bir musiki aletini çalan, ve çalçıbaşı ( چالچیباشی,(borğu (برغو(ya burguy (بورقوی- (şeypura benzer musiki aleti, saçak (ساجاقya ساچاق( ve belik (بلیک- (düğün öncesi damadın genilin ailesine yolladığı hediye ve ya ikram, moştulug (مشتلق- (müjde, moştulukçi (مشتلقچی) ,(بزک- (bezek gibi töreye ait sözler kullanılmıştır. Halk oyunu adlarindan qepeq-kapak (قپاق(Fars dilinde kullanılmıştır.
2.2 Yaşama ait sözcükler ve eşya adları Oda manası veren otaq (اتاق,اوتاغ, اوتاق, اوطاغya اوتاق( sözü Tarihi Beyhaki ve Siyasetnameede “vesak-وثاق“olarak geçmiş ve sözün Türkçe olduğu hakta açıklama verilmiştir.11 Oturmak fiilinden gelmiş daha bir sözcük otrak sözüdür. Farsca metinlerde اطراقya اتراقşekilinde yazılan bu söz günümüz Fars dilinde yolculuk zamanı kısa süre bir yerde kalmak anlamında اتراق-otrak şekilinde hala kullanılmaktadır. 11 Zərinəzadə H., Fars dilində Azərbaycan sözləri. s. 394-395.
ZİVER HÜSEYNLİ 726 Çadır anlamı alaçık (الاچوق, آلاچیق,آلاچیغ,الجوق,آلاجوغ,(sazlardan yapılmış küçük hisar anlamında olan çeper (رَچپ,( َkapi ya kapu (قاپیya قاپو( ve bu kelimenin eş anlamı olarak Senglahda da yazşlmış eşik kelimesi vardır. Evde kullanılan eşya ismilerinden yatak ve yertal (یتاقya یرتال,( örtük (ارتوك,(xalı-halı (قالی,(töşek ya döşek (توشكya دوشک, boğça (بقچھ,(kab anlamı veren qab-kab (قاب(sözcüklerden ayağ (ایاغ(kadeh, qaşıq- kaşık (قاشق,( gazğan ya xazan (قازغانya خزغان- ( tencere manasını veren sözler kullanılmıştır. Diger eşya isimlerinden tohmak (تخماق( tohmag şekilinde yazılan ve çivi vurmak için büyük demir ya tahta başı olan çekic, çatu (چاتو- (urgan kelimesi vardır.
2.2.1 Giysi adları Tumar (طومار- (tac, tacın üzerini bezemek için farklı kuşların tüyleri veya mücevherden yapılmış bezek anlamı veren çiğe-çıqqa (جیغھya جیقھ,(şapka manası veren saruq (ساروقya سارق,(üst giyisisi totog-tutuk (قُُتت,(ayakabı manası veren çaroq- sözlerini) یاپونجی) yapunci), کپنک) kepenek), چكمھ) çekme ve ) چارقچارغ،چاروق،چاروغ) çarok gösterebiliriz.
2.2.2 Yiyecek malzemeleri isimleri Yiyecek anlamı veren sözlerden aş (آش(ve yemek (مکَِی,(azuke (آذوقھ,( bir yemek çeşidinin adı tutmac (تماجُت,(yoğurt manasında qatiq-gatıg (قاتق,(ekmek anlamı veren çorek (چورک(kelimeleri vardır. Eski zamanlar kale ve evlerde yemek ve suyu soğuk tutmak için buzluk yeri yapılıyordu. Fars dilinde buna yahçal (یخچال(deseler de Safeviler dönemi metinlerinde Türkçe karşılığı buzehane (خانھبوزه(ya buzluk (بوزلق(sözcükleri kullanılmıştır.
2.2.3 Hayvancılığa ait eşya isimleri. Örneğin, yazın dışarıda hayvanların kaldıkları, kenarları açık yere ağıl deniliyor ve bu kelime Fars metinlerinde ağil ya ağel (آغلِya غیل,(ahor ya ahur ( آخورya آخر,( otlak ve ُلنگve اتلاقya اطلاق) oleng ا,( çomag ve gergere ( چماقُya قرقره,(değenek (دگنك,(ilhı-ilxı (ایلخی,(ilhıçı (ایلخیچی,(uzengu (اوزنگو,(hurcin-xurcin (خورجین,(üzəngi (ازنگو,(gemçigamçi(قمچیya قامچی( sözleri vardır.
3. Aileye ait sözcükler Bibi (بیبی- (hala ve ailenin sayğın kadını, qardaş (قرداش- (kardeş, qardaşi (قرداشی- ( kardeşlik, Arapça emu (عمو-(kelimesi ile içerik olan emuoğli (اوغلیعمو- (amcaoğlu sözleri kullanılmıştır. Türkçedeki oğlu anlamında olan oğli-oğlu (اوغلیya اغلی( sözcüğü Safevi dönemi metinlerinde hem tek kelime olarak, hem bir isimle birlikte soyadı olarak geçıyor. Eşin kardeşi anlamı veren qayın-kayın (قاین(kelimesi Safeviler dönemi metnilerinde yol arkadaşı anlamında kullanılmıştır. Ataliq-atalık (اتالیق(sözü Safeviler dönemine lele, koruyucu, terbiyeci, atabey manasında kullanılmıştır. Yukarıda görev adlarından bahsederken han, bey ve ağa sözlerinin manasını yazdık. Bu sözlerin diger manası erkek isimlerinin önüne ya sonuna eklenmekle saygı manasında kullanılmış ve bu sözlerden “ağa” sözü hâlâ saygı manasında Farsçada kullanılmaktadır. Bayanlara saygı, hürmet anlamında kullanılan kelimelerden xanımhanım (خانم(ve beyim (بیگیم(sözleri vardır ve bunlardan hanım sözü çok yayğın şekilde hala kullanılıyor. Fars dilinde bu sözcüklerle eşanlamda olan hatun-xatun (خاتون(sözü de vardır. َده) Dede دya دهده- ( padişahların çocuklarını terbiye eden öğretmen, lele ve ailenin büyüğü, baba veya dede kelimesi, ailenin saygın ve çok hürmetli ve yaşlı üyesi için
TÜRKÇEDEN FARSÇAYA GEÇMİŞ KELİMELER (SAFEVİLER DÖNEMİ) 727 (آقسقال) ağsakal kullanılan *(آقبرجکیاآقبرچک) ağbirçek ve) آقجھسقال) ağcasakal ya özellikle Safeviler dönemi kullanılan sözcüklerdir.
4. Siyasi terimler Diğer alan, siyasi, devlete ait olan alandır. Siyasi bakımdan Türk egemenliğinde yaşamış Fars dili bu alanda dahi Türkçenin keskin etkisi altında kalmıştır. Saraydan başlayarak beyliklerdeki hükümet, devlet, saray, iç ve dış işlerine ait görev adlarını ifade eden Türkçe sözlerin sayısı da çoktur ve aşağıdaki bölümlerde bunların örnekleri verilmiştir.
4.1 Saraya ait görev adları Qorçibaşı (باشیقورچی-(burada saraydaki hizmetçilere başkanlık eden ve bu kelimenin eşanlamında qullar ağası ya kullar ağası (آقاسیقوللر,(çure ağası (آقاسیچوره(sözleri kullanılmıştır. Eşikağası (آقاسیایشیک- (hacib, teşrifat görevlisi ve divanin sahibi, eşikağası başı (باشیآقاسیایشیک,(divan beyi (بیگیدیوان(ya divan başı (باشیدیوان,(kızlar ağası (آقاسیقزلر(şahın kızlarını koruyan ve diğer yüksek makam adları bildiren isimler vardır. Sarayda çalışan diğer orta ve aşağı düzeyleri ifade eden sözlerden cibadarbaşı چاشنیگی) çaşnigirbaşı), توشمالباشی) tuşmalbaşı, başı terzi) قیچھچیباشی) giçaçıbaşı), جیبادارباشی) باشی- (mutfak sorumlusu, gullugçı (قچیُِّلق- (hızmetci ve benzer anlamda işlenen at oğlanı (اوغلانیآت,(çaker (چاکر(ve nöker (نوکر(gibi Türkçe sözcükler vardır.
4.2 Saraydan kenar görev adları Saraydan kenar yüksek görev adlarından hakan (خاقان,(han (خان,(hanlar hanı خانیخانلر,(( (قولbeyi kul) ), سنجاقبیگیbeyi sancak), بولکباشی) başı bölük), بیگلربیگی) beylerbeyi), بیگ) bey (بیگی,ilçi (ایلچی(gibi yüksek görev adaları vardır. Aşağı görev adlarından tavacı (تواجی( ya carçı (جارچی- (haberçi, avcı (آوجی,(şikarcı (شکارچی,(avcı başı (باشیآوجی,(sarugçi (ساروقچی- (şapka yapan, keşikçi (کشیکچی(bekçi, keşikçibaşı (باشیکشیکچی(ve diğer örnekleri gösterebiliriz.
4.3 Diğer görev adları Diğer görev adlarını ifade eden isimlerden daruğa (داروغھ,(daruğabaşı (باشیداروغھ,(savçı (امیرşikarbaşı emir) , قوشخانھآقاسی)ağası kuşhane), قوشبیگی) beyi kuş), قوشچی) kuşçu), ساوجی) (باشیشکار,betekçi (بتکچی(ya yazıçı (یازیچی(yazar vb. örnekler vardır. Safevi dönemi özellikle Farsça tarihî metinlerde işlenen ve Afşarlar dönemi dahi devam eden 12 hayvan ismini bildiren Türkçe yıl adları kullanılmıştır. Bir çok kitapta hadiselerin yılı Arapça hicri kameri yılı ile yazıldıktan sonra Türkçe hayvan adı, örneğin toşgan yılı- torki (ترکیئیلتوشقان(şeklinde verilmiştir. Farsça metinlerde yılların adı aşağıdaki şekilde verilmiştir: Sıçgan yılı (ئیلسیچقان- (sıçan, ud yılı (ئیلاود- (sığır, bars yılı (بارسya ئیلپارس- (pars, tavışgan yılı ( تاویشقانya ئیلتوشقان- ( tavşan, lu yılı (ئیللوی- (ejderha, yılan yılı (ئیلیلان- ( yılan, yunt yılı (ئیلیونت- (at, koy yılı (ئیلقوی- (koyun, bıçın yılı ( ئیلپیچینya ئیلبیچین- ( maymun, takuk ya tohaguyi yılı (ئیلتوخاقوی- (tavuk, it yılı (ئیلایت(it ve tonguz yılı ( تونقوزئیل- (domuz yıl isimleri vardır.
5. Gramer özellikleri Türkçeden Farsçaya geçmiş sözcükler gramer bakımından isim, sıfat, söz birimi, fiil ve nidalardan ibarettir. İsimlerin sayısı diğer kelimelerden daha çoktur. *Safevi derbarı ve Kızılbaşlar arasında saygın hürmetli ve yaşlı adam, Ağsakal padişah tarafından seçilen ve devlet işlerinde söz sahibi olan kişi idi ve bu gelenek Kacarlar döneminin sonuna kadar geçerli idi.
Bu sözler terkip bakımından üç çeşittir. Basit, türemiş ve bileşik sözler. Türemiş sözler Türkçe isim ya da sıfat ve Farsça ekle içerik veya Farsça isim veya sıfat ve Türkçe ekle içerik sözlerdir. Örneğin: Daruğageri, boğçe, yasvulu vb. Bileşik sözlerin terkibi ise ya tamamı Türkçe olan sözlerdir, örneğin; Korçubaşı, eşikağası, divanbeyi vb., ya da bir Türk bir Fars ya Arapça sözcüklerin bir araya gelmesi ile oluşmuştur; öğrneğin; ilçidari, cibahane, emirahur vb. Bileşik sözlerin terkibinde bazen iki sözcükten fazla sözcük ve ek de kullanılmıştır ve bu sözcük ve eklerin de bazıları Türkçe, bazıları Farsça bazıları da Arapça sözcük ve eklerdir. Hatta terkibinde üç dilin unsurları olan sözcükler de vardır. Kullarağasıgeri, Korçubaşıgeri, yüzbaşıgeri, geyçaçıhane, cibadarbaşı, miraxurbaşıgeri, bostançibaşı vb. sözcükleri gösterebiliriz. Türkçeden alınmış kelimelerin bir kısmı Safeviler döneminden önce Fars diline geçmiş adı geçen dönemde de kullanılmıştır. Birçok sözcük ise adı geçen dönemde Farsçaya girmiştir.
Sözlerin bazıları sadece Safeviler döneminde kullanılmış ve bu dönemin sona ermesi ile Fars dilinde kullanılmaz olmuş, bir kısmı Safevilerden sonrakı dönemlerde kullanılmış, hatta günümüz Farsçasında kullanılmaya devam etmektedir. Sonuç Safevi döneminde Türk dilinin Fars diline etkisi daha da artmış ve Fars diline çok sayıda Türkçe kelimeler girmişdir. Fars diline geçmiş Türkçe kelimeler askerî, sosyal ve siyasi alana ait sözcüklerden oluşmaktadır. Fars diline geçmiş Türkçe kelimelerin bir kısmı Safeviler döneminden önce, bir kısmı Safeviler döneminde Fars diline geçmiştir. Bu sözcüklerin bir kısmı Safeviler döneminden sonra kullanılmamış bir kısmı ise günümüz Fars dilinde hâlâ kullanılmaktadır.
Kaynakça
Della Valle, P. 1380 ş. Sefername-yi Peter Della Valle, c.1. tercüme: M. Behruzi Tahran: Qetre yayınevi.
Əliyarov S. Mahmudov F. Əliyevaa F. Həsənova L. 1989. Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar. Bakı. Azərbaycan Universiteti yayınevi.
Hüseynli Z. 2012. İranda Türk dili (Gazneler döneminden Safeviler döneminin sonuna dek). Güney Kafkasya Halkları, Dil, Tarih, Kültür alakaları, Uluslararası Sempozyumun bildiri kitabı. Türkiye, Ordu. (Türkçe)
Hüseynli Z. 5-6 nisan 2013. Azərbayacan ədəbi dilinin və ədəbiyyatının inkişafında Şah İsmayılın rolu. Beynəlxalq Şah Xətai və Solatan Səlim simpoziumu. Bakı. (yayında)
Hüseynova Z. 2009 Haziran. Tesir-e Zeban-e Turki Der Farsi Der Neveşteha-yi Tarihi-ye Dovre-yi Safevi. Doktora tezi. Tahran. Hüseynova Z. 2010.
Səfəvi Dönəmi və Türk Dili. Dil və Ədəbiyyat. Beyəlxalq elmi nəzəri jurnal, no. 4 (75). Bakı
İskender bey M. 1377 ş. Tarixi- Alem-ara-yi Abbasi, c. 2. neşr. İ. Rizvani Tehran. Dünyayi- Kitab yayınevi. Minorski. 1387. Tezkiretü’l-mülûk. Teshih Debirsiyaqi M. Tehran. Emir Kebir yayınevi
Sanson. 1346 ş. Sefername-ye Sanson, tercüme: T. Tefezzoli Tehran. Ziba yayınevi.
Zebihullah S. 1378 ş. Tarih-e Edebiyat Der İran, c.3 ve 5.(8.bs.) Tahran. Ferdous yayınevi.
Zerinnezade H. 1962. Fars Dilinde Azerbaycan Sözleri. Bakı. Az.SSR EA yayınevi.
ZİVER HÜSEYNLİ