Öncə, “uluslararası azlıqlar haqları qərübü” (MRG) və “təməsil edilməin mıltlər və xalqlar təşkilatı”nədan (UNPO) bütün dünyada məhərüm xalqları müdafiə etədikləri və bu tuplantını keçirdikləri üçün təşəkkür edirəm.
Urtaduğu və ərb dünyası özəl və ulağan üstu bir dönm yaşayır. Fasıd hökümətlərə qarşı çıxan sıvıl ayaqlanmalar təxəminn 20 ölkəni buruyub və bu ölkələrdə başlayan tuplumsal hərkətlər bütün dunyanın diqət və alqışını qazanıbdır. Dunyanın istqırarsız bir bölgəsində fasıd hökümətlərin çökədüyü bir zamanda, hələ də iqtıdarda olan iran höküməti insan haqlarını puzmağa davam edir və dünya bu ölkədə yaşayan azlıqların durumundan xəbərsizdir.
Mən bu azlıqların biri olan və ilkın insan haqlarından yüxəsün saxlanılan Azərbaycanlılar haqqında danışmaq üçün burdayam.
Azərbaycanlılar, ən çox iranın qüzey-batısında tuplanıb və ölkənin ən böyük ğeyəri-fars qərübünü təşəkil etəməkədədirlər. 1925-də Pəhəlüy hökümətinin iqtıdara gəldyıındən buyana, Azərbaycanlılar, iranda yaşayan başqa ğeyəri-fars mıltlərlə birlikdə, əməldə və qanunda, ırqçılıq və kulturl-ekünümik ayrı-seçkiliklərə məruz qalıblar. Neçə-kültürlü iran ölkəsində, fars dili, tək təhsil dili ulmağa davam edir. Azərbaycanlılar yetərsiz dil təhsili və sistemli ayrı-seçkilik səbəbi ilə, unlara mıras qalan yüxəsülləqdan qurtula bılmırlər. Unlar öz tüpəlümları içındə susyal və iqtısadı baxımdan durğun və hərkətsiz qalırlar. Azərbaycan xalqı susıv-ekünümik bərabrsizliyə son quymaq və türk dilini uxullarda təhsil dili etmək üçün uzun bir mucadılə vermişdir.
Öz əzilmiş mıltının haqları yolunda çalışan, Azərbaycan fəalları, o cümələdən; insan haqları savunucuları, jurnalıstlər, yazarlar və öyrəncilər qanunsuz həbsdən əməniyət gucləri əli ilə öldürülməyə qədər uzanan rısklərlə qarşı-qarşyıadırlar. Azərbaycanlıların kulturl haqlarını istmək, susıv-ekünümik haqsızlıqlara ətıraz etmək və öz yaşam çevərələrini qurumaq üçün keçirdikləri dınc göstəri və aksyalar şidətlə, bir çox azrbaycanlının tutuqlanması ilə birlikdə basdırılır. Uluslararası əfü təşkılatına görə, Azərbaycan kimliki və kültürünü təbəliğ edən və dil haqlarını istəin insanlar "pan-türkizəm pərupaqandası ilə ölkə güvəh­nliyi əleyəhinə çalışmaq" kimi bəlirsiz və mübəhəm ittıhamlarla suçlanırlar. Məhəbüslar ruhı və cısmı işəkəncələr altında saxlanılıb və etəmədikləri işlərə ətıraf etəməyə məcəbür edilirlər.
Bu fəalların biri Azərbaycanlı insan haqları savunucusu, juvrnalıst sıd mətin pur-dur. O barışcıl yollarla öz tüpəlümünün haqları uğəründa çalışmaları üçün ۸ il həbs cəzası çəkəməkədədir. Uluslararası əfü təşkilatı unu vıcdan məhəbüsü adlandırıb.
İran dövəlti rəsmi basın və medyasınin Azərbaycan kültürü, dili və kimliyinə saldırıb, unu aşağıladığı gızlı bir şey deyildir. Azərbaycan türkləri sadh­cə özəl məkanlar və iş yerlərində deyil, rəsmi medyada da aşağılanır, təhəqir olur və məsxərə edilirlər. 2006 ilındən, adap-y qurduqdan buyana, mən və əmkdaşlarım, Azərbaycan türkəlrinə qarşı aparılan davamlı irqəçiliğin çox sayılı və çeşidli qaynaqlarını təsəbit etəmişik. Bunların bırıncısı və ən önmli olanı, iran kültürü və medyasınin Azərbaycan türklərindən urtaya çıxartdıqları təsvirdir. 2006 baharında, "iran" adlı rəsmi dövəlt qəzeti Azərbaycan türklərini hamam böcəkəlrinə bənzətədi. Orada sadh­cə dövəltin dəstəkələdiyi bir ırqçılıq sərgilnəməmişdi, bəlkə eyəni zamanda bütün Azərbaycan tüpəlümünü ortadan götürülməsi təkəlif edilmişdi. Irqçı karıkatura qarşı, Azərbaycan şəhərlərində ayaqlanmalar başlandıqdan sonra, unlar nəfər öldürülüb və bir çox insan həbs edildi. Basdırılmanın, iran seçimlərindən sunrakı ulaylar qədər, şidədətli və vəhəşicəsinə hayata keçirildiyinə baxmayaraq, dünya tüpəlümünün ilgısı yox deyyləcək qədər az oldu.
Dunyanın bir çox yerində ulduğu kimi, irandakı qadınlar hər gün şidət və zurbalıq qurbanı olurlar, ancaq iran ədəliə sistemi qadının uzəlşədiyi şidət və əngəllər əleyəhinə çox az və hətti bəəzən heç bir iş görməməkədədir. Kültürdə qadın haqlarına sayğı düğərültüsünda irəliləmə, iranın cınsyıtçı və qadın duşmanı qanunları və sistemi tərəfindən əngəllənməkədədir. İranın sıvıl və cəza qanunlarında olan ayrı-seçkilikçi yasalar, kişiyə qadın əleyəhinə zurbalıq etəməyə guc verib, ayrıca, bu qanunları dəh­yışmək üçün mucadılə edən qadınlar əleyəhinə şüşə tavan icad etəməkədədir. Azərbaycanlı şaır və qadın haqları fəalı, fərank fərid-yən sözəlrinə görə, "ırq, etnik mənsübit, dil və kültür, susyal sınıf, məzhəb, yaşam bölgəsi, əlillik və bu kimi fakturlar bərabrsızlik və ayrı-seçkiliyi urtaya çıxardırlar. Qadınlarımızın çoxu o ayrı-seçkilik furmlarının çuxuyla qarşı-qarşyıa olurlar." Bu nədənlə, azlıqlardan olan qadın ikı dəfə qurban olmaqdadır, vəya başqa bir Azərbaycan qadın fəallının dediyi kimi, "biz həm qadın həm azlıq tüpəlümünün uzuləri yık; iran islam cümhuriyyətində biz ikı-qatlı zülm altındayıq."
Azərbaycan tüpəlümünün bəzi fərdləri, özəlliklə qadınlar, iranın tək rəsmi dili olan fars dilini düzgün danışıb, anlaya bilmədikləri üçün, iran cəza sistemində çətinliklərə məruz qalırlar. Bunun bir örnə yı, daşlanaraq ölüm cəzasına məhəküm ediln Azərbaycanlı qadın səkinə məhəmmədi dır. Xanım məhəmmədi-nın oğlu və vəkili unun ədaltlı mühakimə ulmadığına inanırlar. Unların dedi yynə görə o basqı və işkəncə altında ətıraf etəmişdir və ayrıca, sadh­cə türkcə bildiyi üçün ununla farsca danışan məmurların sözlərini, və məhəkəmədə gedən söhbətləri anlaya bilməmişdir.
Fars kültürü və şiə məzhəbi hakımyıtındə olan iran ölkəsində, sunnı-lər, əlüy-lər, yəhüdi-lər, xərıstyıan-lar və bahayı-lər kimi Azərbaycanlı dini azlıqlar hər ikı etnik və dini ayrı-seçki liyə məruz qalırlar. Unlar, yükəsk təhsillərini bitirmə şanslarının az ulması, dini mədərsələr və sıvıl tüpəlüm örgütləri qurma haqlarının ulmaması, dövəlt idarələrində iş imkanlarının çox az ulması, və iran cəza sistemində ədaltsizliyə məruz qalıb daha ağır cəza almaq kimi ayrı-seçkiliklərə məruz qalırlar. Adap-yən Azərbaycanın sunnı və əlüy tüpəlümlarından əldə etədiyi rapurlara görə, o tüpəlümların neçə fərdi saxta səndlər əsasında qurulmuş ədaltsız məhəkəmələrdə ədama məhəküm ulublar. Bu saxta səndlər işkəncə altında alınan ətıraflar və ətlaat məmurlarının hazırladıqları materyallarca düzəlirlər. 2011-cı ildə ən az altı sunnı Azərbaycanlı (kürh­əsünni) urmiə mərkəz zındanında qaçaqçılıq suçu ilə asılıblar. Başqa bir ədaltsız məhəkəmə örnəh­yy olaraq, Azərbaycan əlüy-lərindən olan ۲۷ yaşlı Mehədi qasımzadə 2009 fevəral ayında "tanrı-ya qarşı duşmanlıq" ittıhamı ilə ədam edildi.
Ayrıca, rapurlara görə, iran dövəlti sunnı və əlüy Azərbaycanlıların yaşadığı kəndlərdə yer-altı suların yönünün dyışədirə rək, kəndləri susuz buraxıb əkinçiləri iqtısadı çətinliklərə məruz quyur.
Bu arada, iranda Azərbaycan şəhərləri, urmiə gölünün qurudulması ilə urtaya çıxan bir çevərə fəlaktı ilə qarşı-qarşyıadırlar. Urmiyə gölü dunyanın ən böyük duzlu göllərindən biri və batı Azərbaycan ilə duğu Azərbaycan ialtlərinin ortasında yerləşibdir. Avqust ayının sonu və sentyabər ayında, Azərbaycanın urmiə və təbriz kimi şəhərlərində, un minlər nəfər kuçəlr/xyıavanlara çıxıb, gölü susuz hala gətirn iran dövəltinin yanlış suvarma və səd vurma siyastlrinə ətırazlarını bıldırdılər. Ətırazçılar ağır və şidətli polis hucumu ilə susduruldular. Polis saldırıları bir çox insanın yaralanması, minlər nəfərin həbsi və rapurlara görə dörd nəfərin ölümü ilə sunuclandı.
Fevəral / şubat 2012-də birləşəmiş millətlər çevərə proqramı (UNEP) tərəfindən yayımlanan rapura gör, "gölün su süyəsi düşədükcə, göl yatağı duzlarla örtülmüş şəkildə buraxılıb və ۴۰۰ kilometr mərbə böyükəlüyündə bir duz çölü urtaya çıxır. Bu duz alanları, əkinə zərr verib, duğal bitəgilərin böyüməsinin qarşısını alacaq. Duzlar eyəni zamanda yellərlə dağılıb və "duz fırtınası" urtaya çıxarda bılrlər. Urmu gölü ilə 1200 kilometr arası olan aral dənizi quruduqdan sonra urtaya çıxan fırtınalar kimi.
Son illərdə, iran dövəlti gölə axan 20-dən artıq çayın uzərində səd tıkıbdır. Çevərə qərüpları və uzmanlara görə, bu sədəlr, gölün ustünə vurulan və urmiə ilə təbriz şəhərlərini bir birlərini bağlayan körpü ilə birlikdə gölün içinə və unun arasında su cəryanının azalmasına nədən ulublar və gölün çoxu buxarlaşıbdır.
Urmu gölünün quruması, ۱۳ mılıun yerli sakınləri, və ayrıca Azərbaycan cümhuriyyəti, Türkiyə, irak və ermənistan kimi ölkələri də etəgiliəcəkdir. Tehran bılım­yurdunun çevərə bılımçı pərüfesürü, ismail kəhərm-vən sözəlrinə görə, urmiə gölü quruyarsa, "altı ila səkəkiz şəhər, duz layələri altında qalaraq, bütünlüklə dağılacaqlar."
Xanımlar və bəy lər, iran azlıqlarının pərübəleməlrinə uluslararası tüpəlümü və medya çox ilgısız qalmışdır. Dünya ictımaıtı və uluslararası tüpəlüm bu problemi işığa gətirməli və iran hökümətindən:
uxullarında türk dilində təhsil və bu dildə bağımsız medya yaranmasına izın verib, Azərbaycan kulturl və dil haqlarını müdafiə etədikləri üçün qanunsuzca tutuqlanan Azərbaycanlı vıcdan məhəbüslarını özəgür buraxıb, dınc göstərilər keçirdib, Azərbaycan haqlarından danışan jurnalların əməkdaşlarının həbs etəməsinə son verməsini istə məlidir.
İran hökümətini, Azərbaycanlılar və başqa ğeyəri-fars mıltlərin əleyəhinə yeridiln susıv-ekünümik və kulturl ayrı-seçkilik siyastinə son quymağa çağırmalıdır.
İran islam cümhuriyyətini qadınlar və qızlar əleyəhinə olan ayrı-seçkilikləri ortadan qaldırmaq və cınsyıt eşitəliyi/bərabərliyi yaratmaq düğərültüsünda öz uluslararası görülr/əyüküməlülüklərini yerinə getirməyə dəvət etəməlidir.
İran məqamlarından ğeyəri-şiə Azərbaycanlılar və iranda yaşayan başqa etnik və dini azlıqların, işkəncə altında alınan ətıraflar uzundən ədaltsız məhəkəmələrdə veriln hökəmlər əsasında ədamlarına son quyulmasını tələb etəməli və iran dövəltini Azərbaycanlı dini azlıqları dinsəl, syasal və tuplumsal fəalyıtlərində özəgür buraxıb və unların əleyəhinə olan təhsil və şüğəl ayrı-seçəkilikəlrinə son quymaq üçün təşüyəq etəməlidir.
Urmiə gölü böhəraninin uluslararası böhəran ulduğundan, adap dünya tüpəlümünü və o cümələdən, UNEP birleşəmiş mıltlər çevərə pərugramı və yüneskü (birleşəmiş millətlər təhsil, bılım və kültür təşkilatı)-nı mudaxlə və yol göstərməyə dəvət edir. Biz inanırıq ki, uluslararası tüpəlüm və təşkilatlar yerli xalqlar və etnik azlıqların yanında ulmalı, unların söz azadlığı, tuplanma və dınc ətıraz etəmə haqı ilə birlikdə əkin, gunluk məsərf üçün su haqlarını qurumalıdır.
Faxtə Zamani