Azərbaycan tarixşünaslığında Xaqan Abbas Səfəvi hələ də öz obyektiv qiymətini ala bilməmişdir. Sovet dövründən etibarən tarixşünaslıqda belə bir fikir formalaşmışdır ki, Şah I Abbas(1587-1629) zamanında aparılan islahatlar nəticəsində Azərbaycan dövlətinin mahiyyəti dəyişilmiş və İran dövlətinə çevrilmişdir. Dövlətdə türk əyanlarının rolu azaldılmış, yüksək vəzifələrə fars əyanları gətirilmiş, İran xalqının bir sıra adət və ənənələrini bərpa edilmiş, qədim fars nəsilləri himayə edilmişdir. İş o yerə gəlib ki, Azərbaycan tarixinin müasir dövrü ilə məşğul olan tədqiqatçılar da Şah Abbas zamanından etibarən Qızılbaş dövlətini qeyri-Azərbaycan dövləti olaraq göstərirlər. Bəzi tarixçilərin əsərlərində Şah Abbasa qarşı təhqiramiz ifadələr də yer almışdır. Xaqan Abbasın Azərbaycan dövlətini yenidən qüvvətləndirməsi, Osmanlı işğalı altında olan torpaqları geri qaytarması Türkiyə tarixşünaslığında ona qarşı dərin nifrət hissi yaratmışdır ki, bu da Azərbaycan tarixşünaslığına təsirsiz ötüşməmişdir. Şaha qarşı yönələn bu əsassız iftiralar əsasən Sovet dövründə formalaşmışdır.
Bununla belə tarixşünaslığımızda Şah Abbasa obyektiv yanaşan tarixçilər də vardır. Xüsusən Z.Bayramlı öz əsərlərində Şah Abbasa qarşı yönələn iftiraların yanlış olduğunu mənbələr, sənədlər əsasında sübut etmişdir. M.Abdullayevin redaktəsi ilə nəşr edilən “Azərbaycan tarixi” dərsliyində Şah Abbas öz obyektiv qiymətini almış, hökmdarın daxili və xarici siyasətinə, onun islahatlarına geniş yer verilmişdir. Z. Bayramlı və V. Zifəroğlunun müəllifi olduqları “Azərbaycan hökmdarları: Səfəvilər” adlı kitabda da Şah Abbasa layiqli qiymət verilmişdir. Z.Bayramlı və B.Şabiyevin müəllifi olduqları “Azərbaycan Səfəvi dövləti” adlı əsərdə Şah Abbas məsələsinə geniş yer verilmiş, ona qarşı olan iftiralara mənbələrdən tutarlı cavablar gətirilmiş, Sovet dövrü konsepsiyasının yalanları aradan qaldırılmışdır. Bundan başqa T.Nəcəflinin “Səfəvi-Osmanlı münasibətləri” adlı monoqrafiyasında da Səfəvi-Osmanlı münasibətləri müfəssəl şəkildə araşdırılmış, Şah I Abbas dövrünə geniş yer verilmiş, eyni zamanda hökmdarın hakimiyyəti zamanı baş verən bəzi hadisələrə obyektiv yanaşılmışdır. Türkiyədə nəşr edilən, müəllif kollektivi arasında Azərbaycan alimlərinin də yer aldığı “Türklər” adlı 21 cildlik ensiklopedik kitabda da Şah I Abbasa obyektiv yanaşılmamışdır.
Şah Abbasa qədər hadisələrdə bir çox müəlliflər dövlətimizdə siyasi böhranın baş verməsini, tayfaların özbaşınlağını, xüsusən də 1578-1590-ci il müharibəsində tayfa başçılarının mərkəzdənqaçma siyasəti nəticəsində bir çox əyalətlərin itirilməsini qeyd edirlər və bunun dövlətimiz üçün çox təhlükəli bir vaxt olduğunu vurğulayırlar. Şah Abbasın hakimiyyəti zamanında siyasi böhranın aradan qaldırılması, üsyankar əmirlərin cəzalandırılması məsələsinə gəlincə isə, nədənsə münasibət dəyişir, təbii ki, dövlətin nüfuzunu yüksəltmək, itirilmiş torpaqları qaytarmaq, ordunu möhkəmləndirmək üçün ilk növbədə daxildə ictimai-siyasi sabitlik yaratmaq lazım idi. İddialara görə Şah Abbasa qədər Şamlı və Ustaclı tayfaları hakimiyyətdə daha üstün olmuşlar, Şah Abbas zamanında onlara qarşı amansız münasibət göstərilmişdir. Halbuki, Şah Məhəmməd Xudabəndə dövründə Türkmənlərlə Təkəlilər, Şamlılarla Ustaclılar arasında ittifaq yaranmışdı. Türkmən-Təkəlilər Şamlı-Ustaclılara qarşı fəailiyyət göstərirdilər. Bu zaman hakimiyyətdən kənarda qalan Şamlı-Ustaclılar Abbas Mirzənin ətrafında birləşmişdilər ki, daha sonra onu hakimiyyətə gətirdilər.Şah Abbasın hakimiyyəti dövründə elə ən çox iltifat göstərilən tayfa Şamlı tayfası olmuşdur. Oruc bəy Bayat öz əsərində dövlətin idarə olunmasında 32 əsas tayfanın olduğunu bildirir, bunlardan Ustaclılar haqqında məlumat verərkən yazır: “Ustaclı – ən əsas ailə, onların əksəriyyəti şahın sevimli xidmətçiləridir. Onlardan çoxu ən yüksək vəzifələri icra edirlər”. Qeyd edək ki, Mürşidqulu xan 1589-cu ildə buraxdığı bir sıra ciddi səhvlərə görə qətlə yetirilmişdir, Oruc bəy isə bu əsərini 1604-cü ildə yazmışdır. Mürşidqulu xan Ustaclının öldürülməsinə gəlincə o, şahın gənc olmasından istifadə edərək onun dövlət işləri ilə məşğul olmamasına çalışırdı, həm də bir çox Qızılbaş əmirləri şahın adından Mürşidqulu xanın idarəetmə işlərinə qarışmasını qəbul etmək istəmirdilər; eyni zamanda Mürşidqulu xanın səhvi ucbatından Herat başda olmaqla, Xorasan özbəklərin əlinə keçdi. Şah I Abbas dövlətin cənub-şərqində baş verən mərkəzdənqaçma hallarının qarşısını almaq üçün Şirvandan bir çox oymaqları buraya köçürmüşdü. Tarixşünaslığımızda isə iddia olunur ki, Şah I Abbas bununla türk oymaqlarına ciddi zərbə vurmuşdur. Səfəvilərin hakimiyyətə gəlməsi ilə hər bir tayfa dövlətin müəyyən hissəsində yerləşdirilmişdi. Bunlardan biri də Zülqədərlər idi ki, Fars əyalətində yerləşmişdilər. Azərbaycan tarixşünaslığında iddia olunur ki, Şah Abbas Zülqədər və digər tayfaları yerlərindən köçürməklə türk oymaqlarını zəiflətdi, halbuki, Zülqədərlərin yerinə Fars əyalətinə Qarabağın Otuz iki, Qazaxlar, Şəmşəddinli oymaqları köçürülmüşdü.Şah Abbasın hakimiyyəti dövründə və ondan sonra mühüm vəzifə olan “möhürdar” vəzifəsi Zülqədər əmirlərinə tapşırılırdı. O.Bayat yazırdı: “Zülqədərlər – hersoqlar kimidir, onlar döyüşdə çox cəsur olur, aralarından igid insanlar çıxır”.
İddia edirlir ki, Şah Abbasın anası farsdır. Əslində Şahın anası seyid nəslindəndir. XVI əsrdə millətçilik hələ yox idi. Doğrudur fars və türk əşirətləri-tayfaları arasında müəyyən qədər nifrət hissi olsa da, bu günümüzün millətçilik anlayışına uyğun gəlmirdi. İslamda millətçiliyə deyil, ümmətçiliyə üstünlük verilir. Osmanlı dövlətində vəzifələrdə xeyli sayda qeyri-türk var idi. Azərbaycana yürüş edən Osmanlı ordularına sərdar təyin edilən Sinan paşa, Fərhad paşa, Lələ Qara Mustafa paşa, o cümlədən Təbrizə hakim təyin edilmiş Xədim Cəfər paşa qeyri-türk idi.
Belə bir mülahizə vardır ki, Şah I Abbas qorçu dəstələrinə ciddi zərbə vuraraq, onların əvəzinə qulamları yüksəltdi, həmçinin qeyri-türk ünsürlərindən olan tüfəngçilərə geniş hüquqlar verdi. Halbuki, 1725-ci ildə yazılan “Təzkirət əl-müluk” əsərində İsgəndər bəy Münşi göstərilir ki, “üməra-ye dövlətxane-ye mübarək” zümrəsinə daxil olan şəxslərdən biri də qorçubaşıdır, hətta II Şah Abbas hakimiyyətə gələndə bir müddət dövlət işlərini baş vəzirlə qorçubaşı idarə edirdi. Bundan əlavə qorçubaşı dövlətin bütün ellərinin və oymaqlarının ağsaqqalı idi. “Abbasnamə” adlı mənbədə isə tüfəngçibaşı vəzifəsinə, həm də türklərin təyin edildiyi qeyd olunur.
Şah Abbas iddiaların əksinə, qədim fars şahlarının titullarından deyil, özündən əvvəlki türk Səfəvi şahlarının istifadə etdiyi titullardan istifadə edirdi. Osmanlı mənbələrində Şah Abbas digər Səfəvi şahları kimi Turan hökmdarı olaraq da adlandırılırdı. Şaha aid olan balta üzərindəki qaraquş, bəbir, kut işarələri qədim türk simvolları olub, türk xanədanlıqlarında istifadə edilən simvollardır. Şah Abbas sələflərindən fərqli olaraq, baş vəzir vəzifəsinə Tusi nəslindən olan türk Hatəm bəy Ordubadini gətirmişdi. İddiaların əksinə İ.Münşinin əsərindən göstərilən 1628-ci il tarixli 76 əmirdən 44-ü deyil, 54-ü türk idi, 15-i türk dilindən başqa dil bilməyən qulam, digərləri isə müxtəlif xalqlardan olanlar idi.
Dil məsələsinə gəlincə linqvist A.Meyen 1911-ci ildə yazırdı: “Dil tarixi şəraitdən aslıdı və fiziki anlayış olan irqdən heç bir asılılığı yoxdur”. Bununla belə qeyd edək ki, Səfəvi və Əfşar sülalələri dövründə fars dili ciddi şəkildə tənəzzül etmişdir.Bundan əlavə, araşdırdığımız yüzillikdə Qərbi Avropada bir müddət diplomatiya, elm və təhsil dili latın, daha sonra fransız dili olsa da, hal-hazırda ingilis dilidir.
XVIII əsrə aid olan anonim “Zühuri-dövləti-Səfəviyan” adlı mənbədə də Qızılbaş dövlətinin “darülmülk”ünün Azərbaycan olduğu göstərilir.
Şahın farsmeyilli olmasını qəbul etmək mümkün deyil. Xaqanın islahatları nəticəsində Qızılbaş dövləti itirilmiş ərazilərini geri qaytara və uzun müddət tarix səhnəsində mövcudiyyətini qoruya bilmişdi.
Elmi rəhbər:
Tarix üzrə fəlsəfə doktoru Qənirə PİRQULİYEVA,
Bakı Dövlət Universitetinin dosenti

Ədəbiyyat siyahısı
Aydoğmuşoğlu C. I Şah Abbas ve zamanı. Yayınlanmamış doktora tezi. Ankara: 2011, 306 s.
Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. 10 cilddə, 8-ci cild. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1984, 608 s. 2
Azərbaycan tarixi. Mehman Abdullayevin redaktəsi ilə. Bakı: “Bakı Universiteti” nəşriyyatı, 2014, 380 s.
Azərbaycan tarixi. Yeddi cildə, üçüncü cild. Bakı: Elm, 2007, 592 s.
Bayramlı C., Zifəroğlu V. Azərbaycan hökmdarları: Səfəvilər. Bakı: 2015, 240 s.
Bayramlı Z. Azərbaycan Səfəvi dövlətinin quruluşu və idarə olunmasında Türk Qızılbaş əyanlarının rolu. Bakı: “Avropa”, 2015, 348 s.
Bayramlı Z., Şabiyev B. Azərbaycan Səfəvi dövləti (XVI-XVII əsrlər). Bakı: Avropa, 2016, 344 s.
Çoruhlu Y. Türk mitolojisinin ana hatları. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2004, 151 s.
Əhmədov E. Ermənistanın Azərbaycana təcavüzü. Üç cilddə, birinci cild. Bakı: Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu, 2015, 324 s.
Əmirli İ. Yaxın və Orta Şərq ölkələri feodalizm dövründə (III-XVII əsrlər). Bakı: 2016, 224 s.
Ərdəbil livasının müfəssəl dəftəri. Araşdırmanın və transliterasiyanın müəllifi: Erhan Arıklı. Bakı: 2004, 857 s.
Həsənəliyev Z., Bayramlı Z. II Şah Abbasın hakimiyyəti illərində Azərbaycan Səfəvi dövlətinin daxili və xarici siyasəti. Bakı: Elm, 2011, 88 s.
İbrahim P.E. Peçevi tarihi. II cilt. Hazırlayan: Prof.dr. Bekir Sıtkı Baykal. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1992, 455 s.
Mahmudov Y.M., Şükürov K.K., Qarabağ: Real tarix, faktlar, sənədlər. Bakı: Təhsil, 2009, 144 s.
Münşi İsgəndər bəy. Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi. I kitab. Fars dilindən tərcümə t.e.d. Ş.F.Fərzəliyevindir. Bakı: Şərq-Qərb, 2014, 1144 s.
Nəcəf Ə.N. İnanc Yaddaşı(köklər və tarixlər). Bakı: “Qanun Nəşriyyatı”, 2014, 352 s.
Nəcəfli T. Səfəvi-Osmanlı münasibətləri. Bakı: “Turxan NPB”, 2014, 516 s.
Tuncay B. Azərbaycan türklərinin islamaqədərki dili və ədəbiy­yati (şifahi və yazili ədəbi nümunələr əsasında), Bakı, Elm və təhsil, 2015, 288 səh.
Türkler. Orta çağ. 21-ciltte, 6-cı cilt. Ankara, Yeni Türkiye Yayınları, 2002, 1654 s.
Zühuri-dövləti-Səfəviyan (transfoneliterasiya, tərcümə və fotofaksmile). Nəşrə hazırlayan: Namiq Musalı. Bakı: Mütərcim, 2013, 100 s.
Книга Орудж-бека Байата дон-Жуана Персидского. Перевод с английского, введение и комментарии д.и.н. Октая Эфендиева, к.и.н. Акифа Фарзалиева. Баку: Элм, 1988, 216 с.
Мустафазаде Т.Т. Азербайджан и русско-турецкие отношения в первой трети XVIII в. Баку: Элм, 1993, 240 с.
Неймат М. Корпус эпиграфических памятников Азербайджана. Арабо-персо-тюркоязычные надписи Нахчыванской Автономной Республики (XII – начала XX века). Баку: Yeni Nəşrlər Evi, 2001, c. 216

Sədulla NURİYEV
Bakı Dövlət Universiteti tarix fakültəsi, III kurs tələbəsi