Azərbaycan özünün qonaqpərvərliyi ilə məşhurdur. Ölkəmizə gələn əcnəbilər xalqımızın qonaqpərvərliyindən ürəkdolusu danışır, süfrəmizin zənginliyindən söz açır, Azərbaycan təbiətinin gəzməli-görməli yerlərinə valeh olduqlarını gizlətmirlər.


Ötən illər ərzində çox məşhurlar Bakıda qonaq olublar. Həmin məşhurların belə qısa və ya uzunmüddətlik səfərləri Bakının və insanlarımızın keçmişində silinməz izlər qoyub.

Məşhurların Bakı səfərləri haqqında silsilə məqalələr davam etdirilir.

“Bakının məşhur qonaqları” layihəsində müxtəlif illərdə paytaxtımızda olmuş dünya şöhrətli simaların səfərindən, onların təəssüratlarından söz açılır, o səfərlərin şahidilərinin xatirələri təqdim edilir. Bakıya kimlər gəlməyib?!

Bu dəfə haqqında danışacağımız şəxs Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin banisi böyük Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin sonbeşik oğlu Azər Rəsulzadədir.
O Azər ki, Məhəmməd Əminin uzun ömür yaşayan yeganə övladı oldu. Əgər buna yaşamaq demək olarsa… Azər iki aylıq ikən Məhəmməd Əmin evə gələrək öz körpəsini öpür, adının nə olduğunu soruşur. Ümbülbanu xanım isə uşağın adını Əliheydər qoyduqlarını deyir.

Məhəmməd Əmin oğlunu bağrına basıb narazılıq dolu coşğunluqla deyir:

- Yox, bu, Əliheydər olmayacaq. Bu azəri oğludur: Azər olacaq.

Məhəmməd Əmin oğlu Azərlə belə görüşüb, ayrılır. Və onlar bir daha görüşmürlər. Gözünün qabağında bütün ailəsi pərən-pərən olan Azər sonradan Qazaxıstan sürgünündən Bakıya bir dəfə gəlsə də, yenidən geri dönür. Onu həmin illərdə Rəsulzadənin övladı kimi yox, sıravi bir şəxs kimi çox soyuq qarşılayırlar.

Bir ömürlük sürgün-yaxud, bir sürgünlük ömür…

Azər bəyin Bakıya gəlişi barəsində az sonra danışacağıq. Əvvəlcə onun Bakıdan gedişinin tarixçəsindən danışaq. Layihəmizin başqa qəhrəmanlarından fərqli olaraq, Azər bəy ömrünün 17 ilini bu şəhərdə, Novxanı qumsallıqlarında, Xəzər xəzrisinin əhatəsində keçirmişdi.

Məhəmməd Əmin irsinin araşdırmaçısı Nəsiman Yaqublu Azər bəylə Karaqandadakı (Qazaxıstan) söhbətindən maraqlı bir detala toxunur. Azərbaycanda Məhəmməd Əminə artıq tamam başqa gözlə baxdıqlarını, bir qəhrəman kimi qəbul etdiklərini və Azər Bakıya gələrsə, onun üçün də yaxşı olacağını bildirəndə, oğul bu sualı verib: "Görəsən, ora gəlsəm, mənə ev verərlərmi?".

Bu sualın cavabı indi o qədər də əhəmiyyət kəsb etmir. İndi heç Azər bəy də yoxdur. Amma onun sürgün yaşantılarını əks etdirən xatirələr bu gün də qalmaqdadır:

"Axşamüstü anam getmişdi xalamgilə, maşınla bizi aparmağa gəldilər. Əvvəl anamın harada olduğunu soruşdular. Sonra məni də maşına mindirib apardılar xalamgilə. Anamı götürüb gəldilər. Evdəki şeylərdən heç nəyi götürməyə qoymadılar. Evimizdə bir tar var idi. Anam tarı o vaxtın pulu ilə 130 manata almışdı. Tarı götürmək istədim. İkisi etiraz etmədi, lakin üçüncüsü tarı əlimdən alıb bir qırağa atdı. (Anasının aldığı o yadigar tarı Azər müəllim sonradan soraqlayıb tapır və geri alır). Sonra bizi maşına mindirib apardılar həbsxanaya. Yadımdadır ki, həmin gün güclü yağış yağırdı. "Azneft" meydanını su basmışdı. Bizi aparan maşın çətinliklə gölməcələri yarıb keçirdi. Əvvəl istədilər ki, hamımızı çoxlu kişilər olan kameraya doldursunlar, lakin bacım Xalidə etiraz etdi, qışqırıb hay-küy qopartdı...

Ailəmizi həbs edəndən sonra bizi Gəncəyə apardılar. Düz bir ay Gəncə həbsxanasında qaldıq. Sürgünə göndərilənlər çox olduğundan biz növbə gözləyirdik. Nəhayət, gəlib sabah yola düşəcəyimizi dedilər. Vəziyyətimiz yaxşı deyildi. Özümüzlə, demək olar ki, heç nə götürməmişdik. Başqa ailələrə pal-paltar, yorğan-döşək götürməyə imkan vermişdilər. Bizim ailəyə isə hər şey qadağan olunmuşdu. Düz 28 gün qatarda yol getdik. Şəraitimiz dəhşətli dərəcədə dözülməz idi. Hər vaqonda beş-altı ailə gedirdi. Qoca nənəm dindar adam idi. Özgə kişilərin yanında bayıra çıxmamaq ucun düz 28 gün heç nə yemədi, elə hərdən qəndi suya batırıb sümürürdü, aclığa tab gətirsin. Min bir əzablı, əziyyətli yol səfərindən sonra gəlib Qazaxıstana, Taldı-Kurqana çatdıq. Əvvəlcə bizi oradakı bir orta məktəbin siniflərinə doldurdular. Qazaxıstanın 40-50 dərəcə soyuğunda hamımız donurduq. Yerli qazax uşaqları gəlib maraqla bizə baxırdılar. Bəzən gətirib çörək də verirdilər. Həmin vaxt ikinci bir ağır zərbə aldıq. 28 gün çörək yeməyən nənəm uzun müddətin aclığından və bizə verilən xörəyi yeyəndən sonra dünyaya göz yumdu...”.


“Ey, şanlı Vətən”


Yuxarıdakı qeydlər Nəsiman Yaqublunun “Məhəmməd Əmin Rəsulzadə” adlı monoqrafiyasından götürülüb.
Lakin Azər bəyin Bakıya səfərlərini və təəssüratlarını öyrənmək üçün bu ailənin yaxın dostu olan araşdırmaçı ilə əlaqə saxladıq. Nəsiman müəllim Modern.az saytına açıqlamasında həm Bakıdakı, həm də Karaqandadakı Azər Rəsulzadəni çox gözəl xarakterizə etdi:

“Azər Rəsuladə bir neçə dəfə Bakıda olub. Sovet dövründə gizli şəkildə bura gələr, bir-iki gün qalandan sonra yenidən Qazaxıstana yollanardı. Çünki onun burada olmasına icazə verilmirdi. Ancaq SSRİ dağılandan sonra sərbəst Bakıya gəlmək imkanı oldu. 1991-ci ilin fevralında Bakıya gəldi. Onu qarşılaya bilmədim, Türkiyədə idim. Qayıdan kimi Azər Rəsulzadəyə baş çəkdim. O zaman oğlu Rəis Rəsulzadə “Əhmədli” tərəfdə yaşayırdı. Azər Rəsulzadə də oğlunun yanında qalırdı. Onda mən Rəsulzadənin indi hamıya məlum olan məşhur səsyazısını ilk dəfə özümlə Bakıya gətirmişdim. (Rəsulzadənin “Amerikanın səsi” radiaosu ilə müraciətini nəzərdə tutur. E.N). Səsin yazıldığı kaseti maqnitafona qoydum, istədim ki, Azər Rəsulzadə atasının səsini ilk dəfə eşidə bilsin. Siz bilirsiz, o hələ beşikdə ikən Məhəmməd Əmin ölkəni tərk etməyə məcbur olmuşdu. Ona görə də Azər onun səsini heç vaxt eşitməmişdi. Şəxsən mənim özümə də maraqlı idi; gözləyirdim, görüm ilk dəfə atasını eşidəndə necə reaksiya verəcək. Dinlədi. Simasında çox qəribə əhval-ruhiyyə yarandı. Bəlkə, də həmin anı tam olaraq dərk edə bilmirdi. Ancaq “maraqlıdır”, “çox maraqlıdır” deyə söyləyə bildi. Amma onun əsl reaksiyası dediklərində yox, üz-gözündəki hiss-həyəcanında idi. Bunu isə gözlə görmək lazım idi. Həmin gün Rəis Rəsulzadənin evində xeyli söhbətləşdik, dedik-güldük. Çox gülərüz, mehriban insan idi. Təssüflər olsun ki, buradan qayıdan kimi Karaqandadakı evində xəstələndi. Səhv etmirəmsə, 1992-ci ildə bir dəfə də Bakıya gəldi. Amma qısa müddətli… Artıq o zaman xəstə idi və Qazaxıstana qayıdandan sonra da yatağa düşdü. Ölümündən bir neçə gün əvvəl zəng edib onunla danışdım. Güclə danışırdı. Vəziyyətinin ağır olduğunu, ayaqlarının işləmədiyini dedi. Çox təəssüf ki, həmin telefon danışığından bir neçə ay sonra dünyasını dəyişdi.

Karaqandada həyət evində yaşayırdı. Orada bir neçə dəfə olmuşam. Həyətdə hər şey əkirdi. Torpağa çox bağlı idi. Bir də, həmin evindən bir az irəlidəki gölə tez-tez gedər, demək olar ki, hər gün orada çimərdi. Deyərdi ki, “mənim uşaqlığım Xəzərin kənarında, Novxanıda keçib. Mən susuz, Xəzərsiz yaşaya bilmərəm”.
Elə bununla bağlı sizə bir maraqlı hadisə də danışım. Həm də layihənin adına da uyğundu: sürgün olunandan haradasa, 8-9 il sonra gizli şəkildə Bakıya gəlmək istəyir. Birbaşa icazə olmadığı üçün Türkmənistan vasitəsilə gəmi ilə bura keçməli olur. Azər hələ Xəzərin Türkmənistana aid hissəsini görən kimi özünü saxlaya bilmir. Elə pal-paltarlı özünü dənizə atır. Ətrafdakılar da başa düşmür ki, bu nə edir, nə üçün özünü pal-paltarlı dənizə atır? Amma anlamırdılar ki, o dəniz Azərin uşaqlığının acılı-şirinli xatirəsidir. Azər bəy ömrünün axırına qədər həmin xatirələrlə yaşadı. İstər bura gələndə, istərsə də biz ora gedəndə hər zaman ən birinci Xəzəri soruşardı.

Həyat yoldaşı da çox gözəl insan idi; rus qızı Mariya. Mariya onun ikinci evliliyi idi, birinci evli olduğu qadın azərbaycanlı olub. Dünyasını tez dəyişmişdi. Amma Mariya da çox gözəl qadın idi və Rəsulzadələrin kimliyini, Azər bəyin hansı ailədən olduğunu gözəl bilirdi. Hər zaman da bu soyada hörmətlə yanaşırdı”.


Xatirələr arası toqquşmalar


Nəsiman Yaqublu Azər bəyin Bakı təəssüratları haqqında bir neçə maraqlı detal da vurğulayır. Burada həm xatirələr, həm də hisslərin toqquşması var:

“Onun Bakı haqqında təəssüratları nisbətən fərqli idi. Həyat elə gətirmişdi ki, o, uzun illər yaşadığı Karaqandaya alışmışdı. Bakıda isə ancaq Novxanıda və dənizkənarı yerlərdə olmaq istəyirdi. Şəhərin mərkəzində qərar tuta bilmirdi. Bu səbəbdən də çox zaman kənar yerlərə gedirdi. Amma ümumiyyətlə, nəinki onun, bütün Rəsulzadələrin Bakıya, onun dənizinə sevgisi çox böyük olub. Azər bəy həm də yaxşı tar çalardı. İçərişəhərli Kor Həsənəli ona tar ifasını öyrətmişdi. Həm də çox gözəl rəssam idi. Əfsanəvi qəhrəman Mehdi Hüseynzadə ilə dostluq edərdilər. Bərabər rəsmlər çəkib satar, beləcə pul qazanardılar. Amma 1938-ci ildə Azər ailəsi ilə birlikdə Qazaxıstana sürgünə getdikdən sonra onların ortaq işinə son qoyuldu. Maraqlı bir faktı deyim: bir dəfə onlar rəsm çəkib satırlar. Lakin rəsmin pulunu almadan Azər bəy ailəsi ilə birlikdə sürgünə gedir. Mehdi Hüseynzadə sonradan rəsmin pulunu alıb ona göndərmişdi. Bu da Mehdinin güclü xarakterindən, düzgünlüyündən irəli gəlirdi.

Bayaq Azər bəyin yaxşı tar ifa etdiyini dedim. Karaqandadakı evində olanda tarda çox yaxşı “Bayatı-Şiraz” çalardı. Onun ifası həddindən artıq təsirli idi. Əvvəlcə, xatirələrə dalar, Bakıdan, ailəsindən danışar, daha sonra isə tara keçərdi. Bir dəfə nə təhər möhkəm kövrəldisə, indi də o anı unuda bilmirəm. Rəsulzadə ailəsi çox faciələrlə üz-üzə qalıb. Ailə pərən-pərən düşüb, kimisi donvurmadan ölüb, kimisi acından, kimisi də qəm-qüssədən…
Bu ailənin ilk qurbanı Rəsulzadənin böyük oğlu Rəsul olub. Azər bəy qardaşından danışanda 70 yaşı olmasına baxmayaraq, çox kövrəlirdi. Bir dəfə də dedi ki, “bağda qardaşımla uzanmışdıq. Birdən əsgərlər gəlib zorla qardaşımı bizdən ayırıb apardılar. Bütün ailə ah-nalə edir, fəryad qoparırdı. Amma onlara kimsə fikir vermirdi. Rəsul çox gözəl bilirdi ki, onu güllələməyə aparırlar”.
Mən sonradan istintaq materialları ilə tanış oldum. Rəsul sorğu-sual zamanı cəmi bircə dəfə deyir ki, “mümkünsə, məni güllələməyin. Gəncliyimə, cavanlığıma baxıb bunu etməyin”. O, yalvar-yaxar etmir, sadəcə, yüksək təmkinlə bircə dəfə bunu deyir. Amma buna əməl edilmir, Rəsul güllələnir. Azər Rəsulzadə bu əhvalatı mənə danışanda çox möhkəm kövrəlirdi”.

Son olaraq…Yaxud, bir arzunun tarixçəsi
Son olaraq Azər bəyin oğlu Rəis Rəsulzadənin atasının Bakı səfəri haqqında qeydlərini təqdim edirik:

“1988-ci ildə də gəlmişdi bura. Meydanda toplantıları, tonqalları görürdü. Bu, onu təəccübləndirirdi. Bir yandan da çox sevinirdi. Azərbaycanın o vaxtkı prezidenti Əbülfəz Elçibəylə də yazışırdı. Onların bir-birlərinə məktubları var. Atam 1991-ci ildə yenə Bakıya gəlmişdi. Xəstələndi. Bir müddət Mərkəzi Klinik Xəstəxanada yatdı. Qayıtmazdan qabaq Novxanıya getdi. Ulu babamızın məzarını ziyarət elədi. Gördüm əliylə göstərir ki, məni burda dəfn edərsiniz. Orda da yer az idi. Mən də dedim, nə danışırsan, o yan-bu yan… Getdi dəniz qırağına. Uşaqlıqda gəzdiyi yerlərə baxdı, xatirələrə daldı. Sonra Qazaxıstana getdi. İki ildən sonra ağır xəstələndi. Serroz oldu. Getdim, iki ay başının üstündə oturdum. Mənə deyirdi ki, gedirəm Bakıya. Məni Bakıya apar. Yığışdıq ki, gələk, fikrini dəyişdi. Dedi, yox, mən getmirəm, amma orda dəfn eləyərsiniz məni. Dedim niyə getmək istəmirsən? Dedi, “orda məni istəyənlər də var, istəməyənlər də. Qoy məni zəif görməsinlər”. Amma hərdən deyərdi ki, “nə xoşbəxtlikdir Vətəndə ölmək!.. Böyük xoşbəxtlikdir…”.(kövrəlir). 1993-cü il iyulun 8-də rəhmətə getdi. Gətirib bir gün sonra Novxanıda torpağa tapşırdıq…”.

Elmin Nuri