( Tiflis,”Ziya” qəzeti, 08.11.1879, N 42 )

1. Böyük və çox əhəmiyyətli işlər üçün kiçik bir müqəddimə

1879-1884-cü illərdə Tiflisdə görkəmli din xadimi və maarifçisi Səid Əfəndi Ünsizadənin rəhbərliyi ilə Azərbaycan dilində nəşr olunan “Ziya” qəzetinin hələ heç bir yubileyi keçirilməyib. Bu,o deməkdir ki, "Ziya" qəzetini tarixi,ictimai fikir tariximizdəki rolu indiyədək kölgədə qalıb.Halbuki "Ziya" qəzetinn hərtərəfli tədqiqi ictimai-siyasi,ədəbi-pedaqoji,eləcə də tərcümə tariximizdə bir çox qaranlıq və alatoranlıq məsələləri meydana çıxara bilər.



S.Ünsizadə (1825-1905) 1878-ci ilin sonlarında Tiflisdə Azərbaycan dilində nəşriyyat fəaliyyəti üçün litoqrafiya(daş basmaxanası) və mətbəə açmaq üçün hökumət dairələrindən icazə alır.
1879-cu il yanvarın 25-də (səfər ayının 10-da -N.N.) “Ziya” qəzetinin ilk nömrəsi S.Ünsizadənin öz şəxsi mətbəəsində işıq üzü görür.
“Ziya” türk dünyasının ümidlə baxdığı və oxuduğu,inandığı və güvəndiyi həftəlik qəzet idi. “Ziya” bir müddətdən sonra öz coğrafiyasını xeyli genişləndirmiş,”Ziyayi-Qafqasiyyə” adı ilə çıxmışdır. “Ziya”nın İstanbul, Peterburq, Moskva,Tehran, Tiflis, Bakı, Şamaxı, Göyçay, Şəki, Dərbənd, Spasski (Tambov quberniyası), Bağçasaray və s. böyük,kiçik şəhərlərdə daimi müxbirləri var idi. Ümumi türk dili ideyası ilk dəfə “Ziya”nın səhifələrində öz əksini tapmışdır.
Uzun illər boyu unudulmuş bu mətbu orqanın dünyaya tanıtmaq çox işlər görülməlidir.
Bu istiqamətdəki növbəti yazımızı oxucuların diqqətinə çatdırırıq.

2.Ovraq və məkatib

Bu, “Ziya”qəzetindəki rubrikalardan (daimi başlıqlardan) biridir. Redaksiya burada veriləcək xəbəri oxucuya aydınlaşdırır, onu materialın yaxşı dərk olunmasına yönəldir. Oxucu redaksiya qeydlərindən anlayır ki, o, maraqlı bir mövzunun oxusuna başlayır :

“Bu axir vəqtlərdə Rusiyanın içərisindən, yəni Qazan və Ufa və Qrımdan aldığımız məktubları oxuyan vəqtlərdə məlum olur ki, o yerlərin əhli “Ziya” qəzetəsinin təb və nəşr olunmağından səmim qəlb məmnundurlar. Hərçənd onlar ilə Qafqaz müsəlmanlarının bəzi danışıqlarında cüzi təfavüt var isə də, amma yazırlar ki, onlardan sahibi- savad olanlar sühulətlə (asanlıqla-N.N. ) “Ziya”nı oxuyub, mətləblərini fəhm edirlər. Necə ki zeyldə (aşağıda-N.N. ) dərc olunan “Bağçasaray məktubu” sübut edir ki, Azərbaycan ilə Bağçasaray yazılarının arasında o qədər fərq yoxdur. Bəlkə diqqət nəzəri ilə baxan vəqtdə demək olar ki, onların təhriratı ifadeyi-mənaya müstəidd
(istedadlı,bacarıqlı-N.N. ) olmaqda Qafqaz təhriratından əskük degildir.Bu mülahizə ilə Bağçasaraydan göndərilən məktubu təğyir və təbdil etməmiş, kəmali -məmnuniyyət ilə qəzetəmizə dərc elədük”.

“Ziya”nın naşiri və mühərriri belə materialları diqqətlə araşdırandan sonra oxuculara çatdırırdılar.
“Ziya”nın o vaxt imtiyaz sahibi və naşiri Səid Əfəndi Ünsizadə, mühərriri isə onun ortancıl qardaşı Cəlal Əfəndi Ünsizadə idi.
Göndərilən material diqqətlə oxunandan sonra redaksiyanın yönəldici qeydləri ilə fərqli, daha aydın oxunan iri şriflərlə oxuculara təqdim edilirdi.”Bağçasaray məktubu”nda da bu qaydaya əməl olunmuşdur.



3. "Bağçasaraydan göndərilən məktub

Məlumdur ki, Rusiya dövləti içərisində olan millətlər, məsələn …,polyaq, latış, yəhudi və ğeyri çoxdan bərü kəndi lisanında ğazetalar və ədəbiyyata dair qeyri şeylər peyda etmişlər. İki-üç milyondan ibatət olan Rusiya tatarları ədəbiyyatsız və dəxi bir ğazetəsiz olduqları çox təəccübdür.
Ğazeta millətin lisanıdır. Ğazetələr millətə mühafiz ola bilürlər. Ticarət və hansı səlahiyyət (bir işi görməyə səllahiyyəti və hüququ olma-N.N.) sırasında (cərgəsində) yol göstəricisi ola bilürlər. Millətin aqilinə(əqlinə) və fikrinə inayə (kömək-?) ola bilürlər. Qısası, ğazetəsiz, və kitabsız millət sağır (kar) və dilsiz adama bənzər. Bu halda tatar lisanında “Ziya” ğazetəsi nəşr olunması pək(çox) faidəli,iftixarlı iş olduğundan ziyadəsilə xoşnud olduq. “Ziya” ğazetəsinin gündən-günə ilərü(irəlü) getməsini istəriz(istəyirik) və məmnun ediriz .Bundan sonra bəz-bəz “Ziya” qazetəxanəsinə məktub və ğeyr kağızlar göndərilməgini kəndimizə borc ediriz. Bu dəfə tərəfi-əhvalımızdan sual olunur isə həmd olsun bu sənə (il-N.N.) Qırım bərəkatı (“bərəkət” sözünün cəmidir-N.N.)pək əla olmuşdur. Əkin,meyvə, düxan (burada “tütün” mənasındadır-N.N. ) gözəl olub. Cümlə ticarət pək sırasındadır.Buğda çox oldusa da , qiyməti çox bahalıdır. Şöylə ki, puti on beş mənata satılmışdır. Hal bu isə xəlqlər karlı olduğundan şimdilik zəhmət çəkməyürlər.

Bağçasaray şəhr məclisindən İsmayıl Mirza"

***
4.İsmayıl bəy Qaspıralını tanıyırsınızmı?

Çətin sualdır. Hamı elə bilir ki,İsmayıl bəyi hamı tanıyır. Hamının tanıdığı aşkarda olan İsmayıl bəydir.
İsmayıl bəy Qaspııralı 1851-ci il martın 8(21) -də Tavriya quberniyasının Yalta uyezdinin Avcıköy (bir sıra mənbələrdə Ulu Sala-N.N.) kəndində rus zabitinin ailəsində anadan olmuşdur. Atası Mustafa Əli oğlu əslən Qaspıra (bu sözü Qaspra da yazırlar) kəndindəndir. Anası Fatma Sultan Temur qızı Kantakurovadır.
Əvvəlcə ev təhsili almış, sonra ibtidai məktəbdə oxumuşdur.
Atası oğlunu özü kimi zabit görmək istədiyindən İsmayıla yaxşı təhsil vermək qərarına gəlmişdir. İsmayıl ibtidai təhsilini qurtarandan sonra Simferepoldakı oğlan gimnaziyasına daxil olmuşdur.(Oğlan məktəblərinə ZÜKUR məktəbləri də deyirlər.Zükur “erkək ” sözünün cəmidir, yəni erkəklər-N.N.).
Simferopol hərbi liseyini qurtarandan sonra İsmayıl bəy Voronej Hərbi Liseyinə daxil olmuşdur. İsmayıl hərbi məktəbi qurtarandan sonra Moskvadakı 2 nömrəli hərbi məktəbə daxil olsa da, burada çox oxumur, Krıma qayıdır, ibtidai məktəbdə müəllim işləyir. ).
İsmayıl bəy 1871-ci ildə, 20 yaşında francız dilini və Fransa həyat tərzini öyrənmək məqsədilə Fransaya gedir, ( adamın yadına M.F.Axudzadənin “Müsyö Jordan və Dərviş Məstəli şah…” əsəri düşür. Şahbaz bəy də Fransaya getmək istəyəndə təxminən bu yaşda idi, İsmayıl bəydən cəmi iki yaş böyük idi ). İmayıl bəy Fransada cəmi bir il qalır. Burada da çox qərar tuta bilmir, Türkiyəyə üz tutur.
İsmayıl bəy Tükiyədə də cəmi bir il yaşayır, sonra Krıma qayıdır, burada Bağçasarayda şəhər məclisinə rəhbərlik edir. O, 13.02.1879-cu ildən 23.05 1884-cü ildək Bağçasaray Şəhər Məclisinin başçısı – rəisi vəzifəsində işləyir. Maraqlıdır ki, bu, “Ziya” qəzetinin fəaliyyət dövrü ilə , demək olar ki, üst-üstə düşür.
İsmayıl bəyin Ünsizadə qardaşları ilə qiyabi ünsiyyəti “Ziya” qəzetinin nəşr işlərinə hazırlıq dövründən başlayır. Belə ki, Səid Ünsizadə “Əkinçi”nin nəşrə hazırlıq təcrübəsindən yararlanaraq ,tanıdığı, sorağını eşitdiyi türkdilli ziyalılara çıxaracağı qəzetin proqramını göndərmiş, onlarla qələm əhlini əməkdaşlığa dəvət etmişdir.
İsmayıl bəy Bağçasarayda işləyərkən, çöx güman ki, yaşadığı ərazidə “Ziya”nın yayılmasına köməklik göstərmişdir.
İ.Qaspıralı bu əməkdaşlıq təklifindən sonra özü də qəzetçilik fikrinə düşmüşdür. O,1880-ci ilin əvvəllərində “Faydalı əyləncə” və “Qanun ” adlı qəzet çıxarmaq istəyi ilə müvafiq təşkilatlara müraciət edir, lakin dövlətdən icazə ala bilmir, yeganə çıxış yolunu Tiflisdə Ünsizadələrin mətbəəsində kiçik jurnallar nəşr etməkdə görür.Belə də edir. Onun “Ziya” mətbəəsində çıxardığı ilk məcmuə dörd səhifəlik “Tonğuc”dur. “Tonğuc”-ilk doğulan övlad, ailədə başqalarından əvvəl dünyaya gələn ” mənasını verir.
Maraqlı faktdır ki, İ.Qaspıralı “Tonğuc”un “Söz-i əvvəl”ində (girişində-N.N.) Səid Ünsizadəni, onun yaradıcısı olduğu “Ziya” qəzetini və türk dünyasının ictimai fikir tarixində mətbuatın tarixi xidmətlərini yüksək qiymətləndirmişdir.
… Azərbaycan və türk mətbuatında “Tonğuc” jurnalı haqqında haqqında yazdığım yazılar adi oxucuların və elm adamlarının ciddi marağına səbəb olmuşdur.
“Tonğuc”un bəzi materialları “Ziyayi-Qafqasiyyə” qəzetinin 1881-ci ildəki 17-ci nömrəsində dərc olunmuşdur. 1881-ci ilin avqustunda Tiflisdə S.Ünsizadənin “Ziya” mətbəəsində İ.Qaspıralının “Şəfəq” adlı daha bir jurnalı çap edilmişdir. Bu jurnalın çapına görə “Ziyayi-Qafqasiyyə”nin növbəti nömrəsi bir həftə təxirlə çıxmışdır. “Ziyayi- Qafqasiyyə” buna görə öz oxucularından üzr istəmiş, abunəçilərin hərəsinə “Şəfəq” jurnalını məccani olaraq göndərmişdir.
İ.Qaspıralının “Tərcüman”a qədərki dörd səhifəlik digər jurnalları- “Günəş”, “Ay”, “Ulduz” və s. İ.Qaspıralının Bağçasaraydakı öz şəxsi mətbəəsində çap olunmuşdur.
İ.Qaspıralı türkdilli jurnalist kimi peşəkarlıq vərdişlərini “Ziya”dan, onun yaradıcıları olan Ünsizadə qardaşlarından əxz etmişdir. Mən buna işarə edərək yazılarımın birini “Tərcüman”ın təcrübə məktəbi” adlandırmışdım. Redaktor bu sərlövhəni “Tərcüman məktəbi” adı ilə çap etməyi daha münasib görmüşdü (“Oğuz eli” qəzeti, 27.01.1993, N 2 ).
İ.Qaspıralı uzun mübarizə və çarpışmalardan sonra 1883-cü ilin aprel ayında, nəhayət ki, “Tərcüman” qəzetin nəşrinə icazə aldı.”Tərcüman”ın son nömrəsi 1918-ci ildə çap olunmuşdur. Artıq dörd il idi ki, görkəmli türk aydını dünyadan köçmüşdü: ölümündən sonra qəzeti onun oğlu çıxarmışdır.
İ.Qaspıralının Ünsizadə qardaşları ilə dostluq və əməkdaşlığı ictimai fikir tariximizin yaxşı öyrənilməyən bir sıra qaranlıq məqamlarını aydınlaşdıra bilər. İ.Qaspıralının pedaqoji fəaliyyəti, türkdilli qadın və uşaq mətbuatının inkişafındakı rolu da monoqrafik tədqiqat yolu ilə ciddi tədqiq edilməlidir.

Nazim Nəsrəddinov,

Azərbaycan Respublikasının əməkdar müəllimi,
Avropa Azərbaycan Məktəbinin Azərbaycan dili və ədəbiyyatı kafedrasının sabiq müdiri,
Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü,türkoloq.



Ədəbiyyat

1.İsmail Bey Gaspıralı İçİn. ( Başeditor Hakan Kırımli ). Ankara, Birinci Baskı.
ekim 2004, 697 səhifə.
2..Sona Vəliyeva. “Əkinçi”dən başlanan yol. “Kaspi” qəzeti-online ,23.07.2013.
3.Nazim Nasreddinov. 130 yaşlı “Tonğuc” veya açılmatan kapılar,pencereler.
22 aralık 2011.”Halduncezayirliooğlu Kolleksiyon”
4.Nazim Nəsrəddinov. “Tərcüman məktəbi. “Oğuz eli” qəzeti,27.01.1993,N 2.
5.Nazim Nəsrəddinov. “Ziya”,”Tonğuc”,”Şəfəq”. “Dalğa” qəzeti,