TRT/Azerbaycan saytı və “Türkiyənin səsi” radiosu kitabı tərcümə edən azərbaycanlı tarixçi alim, Karabük Üniversiteti Beynəlxalq Əlaqələr bölümünün rəhbəri, dosent Əli Əsgərdən eksklüziv müsahibə aldı.

Müsahibəni Azərbaycan və Türkiyə türkcələrində təqdim edirik.

Sual: Əli Əsgər bəy, Azərbaycanın tanınmış tarixçisi, Səfəvilər dövrünün nüfuzlu təqdiqatçısı, mərhum professor Oqtay Əfəndiyevin “Azərbaycan Səfəvilər dövləti” kitabını Türkiyə türkcəsinə tərcümə etdiniz. Buna necə və nə vaxt qərar verdiniz?
Cavab: Oqtay Əfəndiyevin “Azərbaycan Səfəvilər dövləti” kitabı gənc yaşlarımda oxuduğum kitablardan biridir. Əlbəttə, o vaxtlar bu kitabı tam mənasıyla oxuyub başa düşmək asan deyildi. Lakin tarixə marağımız bu kitaba dəfələrlə müraciət etməyimə səbəb oldu. Türkiyəyə gəldikdən sonra, yəni təxminən 20 il əvvəl bu kitabın tərcümə etmək istədim. Təbii ki, bu qədər elmi dərinliyi olan bir əsəri, orta esrlərə aid bir kitabı tərcümə etmək asan iş deyildi. Amma o zaman bu işə başlamadım. Çünki belə bir əsəri tərcümə etmək yetkinlik, kamillik tələb edir. Nəhayət, mən bir neçə il əvvəl TEAS Press nəşriyyatının sifarişilə kitabı tərcüməyə başladım. Onu da qeyd edim ki, TEAS Press Türkiyədə Azərbaycanla bağlı tarixi-elmi ədəbiyyat boşluğunu dolduracaq böyük işlərə imza atır. Hal-hazırda Ziya Bünyadovun “Atabəylər dövləti”, Sara Aşurbəylinin “Bakı şəhərinin tarixi”, Şahin Fərzəlibəylinin “Azərbaycan və Osmanlı İmperiyası XV-XVI əsrlərdə”, Oljas Süleymanovun bir neçə əsəri artıq işıq üzü görüb. Tərcümə edilmiş çox maraqlı kitablar da nəşr ərəfəsindədir. Bu kitabların Türkiyədə yayınlanması böyük bir boşluğu doldurmaq baxımından çox əhəmiyyətlidir.

Sual: Kitabın ilkin variantı ruscadır, sonrakı Azərbaycanca. Siz hansından tərcümə etdiniz?
Cavab: Bu tərcümə, təxminən iki illik ciddi, böyük və eyni zamanda, son dərəcə zövqlü bir işin məhsuludur. Bildiyimiz kimi, “Azərbaycan Səfəvi dövləti XVI əsr” kitabı 1981-ci ildə rus dilində yazılıb, 1993-ci ildə Azərbaycan dilinə tərcümə edilib və nəşr olunub, 2007-ci ildə təkrar yayınlanıb. Tərcümə üçün əsas götürdüyümüz kitab 1981-ci ildə rusca yazılmış variantıdır. Azərbaycan dili variantında tərcümədən qaynaqlanan səhvlər var. Ona görə Oqtay Əfəndiyevin bu kitabı Azərbaycanda yenidən nəzərdən keçirilməli, ciddi elmi redaktədən sonra təkrar nəşr edilməlidir. Yer, şəxs adları, hadisələr və s.-lə bağlı səhvlərə yol verilib. Türkcə tərcümə zamanı işimizi çətinləşdirən bir çox məqam da bunlarla bağlı idi. Həmin dövrə dair anlayış və terminlər, şəxsı, yer, vəzifə adları, verginin növləri, Avropa adlarının həm də orijinal şəkildə verilməsi lazımlığı və s. tərcümə prosesini uzadan səbəblərdən olurdu. Bu barədə Azərbaycan Elmlər Akademiyasında 11 il Oqtay Əfəndiyevlə birlikdə çalışmış, alimin yetişdirmələrindən biri olan, dəyərli tədqiqatçı, həmkarım və dostum Namiq Musaya nə qədər təşəkkür etsəm, azdır. N.Musalı kitabın rus və Azərbaycan dillərində olan, mahiyyət etibarilə ciddi sayıla biləcək bir çox texniki xətanı ortadan qaldırdı, mənbə, tarixi şəxsiyyət, hadisə və tarixlərlə bağlı səhvləri düzəltdi.

Sual: Bu kitabın tərcüməsi Türkiyə tarixi araşdırmalar ədəbiyyatına nə gətirdi?

Cavab: Oqtay Əfəndiyevin Azərbaycan tarixi elminə verdiyi ən böyük töhfə Səfəvi dövlətinin Azərbaycan türkləri tərəfindən qurulub inkişaf etdirildiyini tarixi dəlillərlə göstərməsidir. Şah İsmayılın yaratdığı Səfəvilər (Qızılbaş) dövləti Azərbaycan torpaqlarını birləşdirmək, ölkənin sosial, iqtisadi, siyasi və mədəni inkişafı baxımından olduqca mühüm rol oynamışdır. O.Əfəndiyev müxtəlif dillərdəki orta əsr tarixi mətnlərini diqqətlə araşdıraraq Azərbaycanın dövrün ictimai-siyasi vəziyyəti, təzadlı xüsusiyyətləri, tarixi hadisələrin gedişatı barədə zəngin təəssürat yaratmağa nail olmuşdur. Müəllif Səfəvi xanədanının fars və ya kürd olduğunu sübut etməyə çalışan tarixçilərin yanlış iddialarını elmi əsaslarla təkzib etmişdir. O, bir müsahibəsində deyir: “Səfəvilər sülaləsinin etnik mənsubiyyətinə dair müxtəlif fikirlər söylənir. Hətta ata-babalarının fars, kürd və ya ərəb olduğu gümanları səslənir. Əhməd Kəsrəvi Təbrizi sülalənin soy kökündə olan Şeyx Səfiəddinin türk deyil, İran etnik faktoruna mənsub olduğunu iddia edib. Zəki Vəlidi Toqan isə Səfiəddinin ulu babasının Firuzşah adlı bir kürd olduğunu təsbit etməyə çalışıb. Amma Mirzə Abbaslı və Təvəkkül İbn Bezzazın “Safvetus-safa” əsərinin əlyazmasını araşdırarkən 1252-1334-cü illərdə yaşamış Şeyx Səfiəddin “Piri Türk” deyə təsvir edilir. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərini də quran və yaşadan eyni etnik faktordur. Səfəvi İmperiyasının əhalisi, mənbələrə görə, iki hissəyə ayrılır: türklər (türk, ətrak) və taciklər (tacikan, tacikiyə). Bu türklər Azərbaycan qızılbaş tayfaları, tacik adı isə, ümumiyyətlə, dövlətin mülkü idarələrində çalışan iranlılar idi.”

Bu əsərin Türkiyə türkcəsində çap edilməsinin əhəmiyyəti ilə bağlı başqa məqama da toxunmaq istəyirəm. Biz XXI əsrdə yaşayırıq. Osmanlı-Səfəvi müharibələrindən yüz illər keçib. Artıq türklər həm Azərbaycan, həm də Anadoluda millətləşmə prosesindən keçmiş, milli şüuru yetkinləşmiş bir cəmiyyətdir. Anadolu türklüyü və Azərbaycan türklüyü təbii strateji müttəfiq, dost və qardaş kimi öz birliklərini dəfələrlə sübut etmişlər. Amma təəssüf ki, hələ də günümüzdə orta əsrin qaranlıq düşüncəsindən qurtula bilməmiş, məzhəbçilik xəstəliyinə mübtala olmuş insanlarla qarşılaşırıq. Ən təəssüf doğuran odur ki, bu məsələlərlə bağlı səviyyəsiz müzakirələr çox vaxt elmi müstəvilərə keçir.

“Azərbaycan Səfəvilər dövləti” tarixi kitabı bu cür qısır dünyagörüşü olanlara tutarlı elmi cavabdır. Oqtay Əfəndiyev də belə yazır: “Osmanlı-Səfəvi müharibələri iki qardaş xalqın – Osmanlı və Azərbaycan türklərinin bir-birilə düşmənliyi deyil. Bu müharibələr Osmanlı və Səfəvi dövlət başçıları və hegemon sinifləri arasında iqtisadi və siyasi maraqların toqquşmasıdır. 16-ci əsrdə məhz bu siyasi və iqtisadi səbəblər üzündən sünni-şiə ayrılığı yaradıldı, iki türk dövləti arasında münasibətlər daha da gərginləşdirildi. Həmin dövrdə Avropa dövlətləri iki müsəlman və türk dövlətini müxtəlif bəhanələrlə bir-birinə qarşı müharibəyə təhrik etdi, onları zəiflətməyə və Osmanlıların Cənub-Şərqi Avropadakı işğallarına mane olmağa çalışdılar”.

Sual: Yaxınlarda Azərbaycan tarixi və ədəbi əsərlərindən hansıları Türkiyə türkcəsində tərcümələrlə işıq üzünə çıxacaq?

Cavab: TEAS Press-in sifarişi ilə Ə.Rəhmaninin “Azərbaycan tarixi”, Rauf Məmmədovun “Naxçıvan”, M.S.Ordubadinin “Qanlı illər”, Atatürk Araşdırma Mərkəzi tərəfindən isə M.Qasımovun “Azərbaycan, Ermənistan və Türkiyə: gerçək tarix axtarışı (1920-1994)” əsərləri çapa hazırlanıb. Türkiyə Tarix Qurumu tərəfindən çap edilməsi nəzərdə tutulan Mir Möhsün Nəvvabın “Erməni-müsəlman davası” kitabı da bu yaxında tamamlanacaq.

“Azerbaycan Safeviler devleti”

Türkiye türkçesinde yayınlandı

TRT/AZERBAYCAN sitesi ve “Türkiye’nin sesi” radyosu kitabı tercüme eden Azerbaycanlı tarihçi akademisyen, Karabük Üniversiteti Uluslararası İlişkiler bölümü müdürü, doçent Ali Askerden özel röportaj yaptı.

Soru: Ali Asger bey, Azerbaycan’ın ünlü tarihçisi, Safevî dönemi araştırmacılarından rahmetlik profesör Oktay Efendiyev’in Azerbaycan Safevî Devleti kitabının tercümesini yaptınız. Buna nasıl ve ne zaman karar verdiniz?
Cevap: Oktay Efendiyev’in malum eseri genç yaşlarımda okuduğum kitaplardan biridir. Elbette, o dönemde bu kitabı tam anlamıyla okumak, idrak etmek kolay değildi, fakat tarihe olan ilgimiz bu eseri defalarca okumamıza neden oldu. Türkiye’ye geldikten sonra, yani neredeyse iyirmi sene önce bu kitabı tercüme etme isteği doğdu içimde. Tabi ki bu kadar ilmî derinliği olan bu eseri, Orta Çağ dönemine ait bir kitabı tercüme etmek kolay değildir. Bu gün ise şöyle diyorum: iyi ki o zaman bu işe girişmedim, zira bu tür bir eseri tercüme etmek bir ölçüde ilmî yeterlilik gerektirir. Nihayet birkaç sene önce TEAS Press yayınevinin siparişi üzerine kitabı tercümeye başladım. Şunu da söylemek isterdim ki, TEAS Press Türkiye’de Azerbaycan konusundaki ilmî literatürdeki boşluğu dolduracak önemli çalışmalara imzasını atıyor. Hazırda bu yayınevinde Ziya Bünyadov’un “Azerbaycan Atabegleri Devleti”, Sara Aşurbeyli’nin “Bakü Şehrinin Tarihi”, Şahin Ferzelibeyli’nin “Azerbaycan ve Osmanlı İmparatorluğu (XV-XVI. Yüzyıllar), ayrıca Oljas Süleymanov’un birkaç eserini yayınlayarak Türk okuyucularına sunmuştur. Birkaçı tarafımızdan tercüme edilmiş ve Türkçeye uyarlanmış eserler bu sene içinde yayınlanacaktır. Bu yayınlar uzun süre ihmal edilmiş bir boşluğu doldurmak açısından son derece önemlidir.

Sual: Kitabın tercümesinde hansı zorluklarla karşılaştınız?

Cevap: Bu tercüme, neredeyse iki il süren ciddi, büyük zahmet gerektiren, aynı zamanda son derece zevkli bir çalışmanın ürünüdür. Bildiğimiz gibi “Azerbaycan Safevî Devleti: 16. Yüzyıl” eseri 1981 senesinde Rusça yazılmış, daha sonra 1993 ve 2007 yıllarında Azerbaycan Türkçesine tercüme edilerek yayınlanmıştır. Tercümede temel aldığımız eser 1981 yılında Rusça yazılmış kitaptır. Maalesef kitabın 1993 yılında Azerbaycan Türkçesine yapılmış çevirisinde çok sayıda yanlış yapılmıştır. Bu tercüme yanlışlıklar her ne kadar Oktay Efendiyev’in eseri tekrar gözden geçirmesiyle giderilmişse de 2007 yılındaki tekrar baskıda kitaba pek yansımamıştır. Bizce bu eser yeniden Azerbaycan Türkçesine çevrilerek ve ciddi ilmî tashihten geçtikten sonra yeniden yayınlanmalıdır. Yer adları, kişi adları, olaylar vs. ile ilgili çok sayıda yanlışın yanı sıra, kaynaklarla ilgili sonnot kullanılırken yaşanmış kaymalar kitabın hatırı sayılacak bir bölümünde atıfların yanlış belirtilmesine neden olmuştur. Biz bu hataları Türkçe tercümede tamamen ortadan kaldırdık.

Türkçe tercüme sırasında işimizi zorlaştıran birçok hususu da vurgulamak gerekir. Söz konusu döneme ilişkin kavram ve terimler, şahıs adları, yer adları, görevler, vergi türleri, Türkçedeki Avrupalı isimlerin orijinal şekilde verilmesi gerektiğine ilişkin kurallar vs. tercüme sürecini zorlayan hususlardandı. Oktay Efendiyev’in yetiştirdiği talebelerden, değerli araştırmacı, Azerbaycan İlimler Akademisinde on bir sene boyunca Oktay Efendiyev’le birlikte çalışmış, meslektaşım ve dostum, Kastamonu Üniversitesinin öğretim üyesi Dr. Namik Musalı’ya ne kadar teşekkür etsem azdır. Kitabı baştan sona kadar okuyup ilmî tashihini yapan Namik Musalı Rusça ve Azerbaycan Türkçesindeki nüshalara yer alan teknik, fakat içeriği itibariyle ciddi sayılabilecek birçok hatayı da ortadan kaldırmış, kaynaklar, tarihi şahsiyetler, olaylar ve tarihlerle ilgili birçok yanlışımızı düzeltmiştir.

Sual: Sizce bu kitabın tercümesi Türkiye’deki araştırmaları literatürüne ne getirdi? Kitabın tercümesi neden bu kadar dikkat çekti?

Cevap: Elbette, Orta Çağ tarihini, Oktay Efendiyev kimi büyük bir alimin yıllarını vermiş bir eserini değerlendirebilecek kadar yetkin değilim. Bu konuda sadece okuyucu, çevirmen olarak fikrimi beyan edebilirim. Oktay Efendiyev’in Azerbaycan tarihi ilmine en büyük katkısı Safevî Devleti’nin Azerbaycan Türkleri tarafından kurulup geliştirildiğine dair sağlam bir tez geliştirmesidir. Şah İsmail’in kurduğu Safevî (Kızılbaş) Devleti Azerbaycan topraklarını birleştirmek, ülkenin sosyal ekonomik, siyasi ve kültürel gelişimi açısından oldukça önemli rol oynamıştır. Profesör O.Efendiyev çeşitli dillerdeki edebiyatı, Orta Çağ metinlerini dikkatle inceleyerek, Azerbaycan’ın dönemin sosyo-politik durumu, dönemin tezatlı özellikleri, tarihi olayların gidişatı konusunda zengin bir izlenim oluşturmayı başarmıştır. Yazar Safevî hanedanının Fars veya Kürt olduğunu kanıtlamaya çalışan tarihçilerin yanlış iddialarını bilimsel esaslarla tekzip etmiştir. Onun bir söyleşisinde, yaptığı çalışmaların ana çizgisi şu şekilde özetleniyor: “Safevîler sülalesinin etnik mensubiyetine dair muhtelif fikirler söylenmiştir, ecdatlarının Fars, Kürt ve hatta Arap oldukları denmiştir. Ahmet Kesrevi Tebrizi, hanedanın soy kökünde bulunan Şeyh Safiyüddin’in Türk değil, İran etnik unsuruna mensup olduğunu iddia etmiştir. Zeki Velidi Togan ise, Sefiüddin’in ulu babasının Firuzşah adlı bir Kürt olduğunu tespit etmeye çalışmıştır… Ama Şeyh Safiyüddin 1252-1334 yıllarında yaşamış, bir Türk’tür… Mirza Abbaslı, Tevekkül İbni Bezzaz’ın “Safvetu’s-safâ” isimli eserinde el yazmasını incelerken Şeyh Safiyüddin’in Pir-i Türk olduğunu tespit etmiştir… Karakoyunlu ve Akkoyunlu devletlerini de kuran ve yaşatan aynı etnik unsurdur…. Safevî İmparatorluğu’nun ahalisi, kaynaklara göre iki kısma ayrılır: Türkler (Türk, Etrâk) ve Tacikler (Tacikân, Tacikiye). Türk adı Azerbaycan Kızılbaş tayfalarına verilir. Tacik adı ise genel olarak devletin mülki teşkilatında hizmet gören İranlılara verilir.”

Yayınla ilgili başka bir önemli hususa da değinmek isterdim. Bu gün 21. Yüzyılda yaşıyoruz. Osmanlı-Safevî savaşları üzerinden yüzyıllar geçmiş. Türkler (hem Azerbaycan hem de Anadolu’da) milletleşme sürecinden geçmiş, milli şuuru olgunlaşmış bir toplumdur. Bundan başka Anadolu ve Azerbaycan Türklüğü müttefiklik, dostluk, kardeşlik değerlerini defalarca ispatlamıştır. Maalesef, hala Orta Çağ’ın karanlık zihniyetinden kurtulamamış, mezhep marazına müptela kişilerle karşılaşıyoruz. Çoğu zaman söz konusu döneme ilişkin tartışmalar seviyesizce, ilmî müstevilere aktarılır, bilim adına utanç verici söylemlerin gelişmesine neden oluyor. Safevî Devleti eseri bu tür kısır görüşlere karşı koyabilecek tutarlı, ilmî eserdir.

Oktay Efendiyev’e göre, “Osmanlı-Safevî savaşları iki kardeş Türk halkı (Osmanlı ve Azerbaycan Türklerinin) arasındaki bir düşmanlık değildir. Bu savaş Osmanlı ve Safevî devletlerinin egemen sınıfların ekonomik ve siyasi çıkarlarının çatışması olarak değerlen­dirile­bilir. 16. yüzyılda siyasi nedenler yüzünden tırmanan Sünni-Şii düşmanlığı bu iki Türk devleti arasındaki ilişkileri daha da gerginleştirmişti. Aynı dönemde Avrupa devletleri iki Müslüman ve Türk devletini çeşitli bahanelerle birbirine karşı savaşa tahrik ederken onları zayıflatmaya ve Osmanlıların Güneydoğu Avrupa’daki işgallerini engellemeye çalışmışlardır.”

Soru: Bu sene bizi okuyucuları hangi yeni çalışmalar bekliyor?

Cavab: TEAS Pressin siparişiyle E. Rahmanî’nin “Azerbaycan Tarihi”, Rauf Memmedov’un “Nahçıvan Tarihi”, M.S. Ordubadi’nin “Kanlı Seneler”, Atatürk Araştırma Merkezi tarafından yayınlanması öngörülen M. Qasımov’un “Azerbaycan, Ermenistan ve Türkiye: Gerçek Tarih Arayışı (1920-1994)” eserleri yayına hazırdır. Türk Tarih Kurumu tarafından yayınlanacak Mir Möhsün Nevvab’ın “Ermeni-Müslüman Davası” eserinin tercümesi de yakında tamamlanacaktır.