Böyük Britaniya Tarix Muzeyinin arxivində İranın sonuncu türk hökmdarı Əhməd şah Qacarın Bakıya səfərini əks etdirən nadir fotolar saxlanılır.

Bu fotolarda Əhməd şah Qacarın şəhərə gəlişi və onun şərəfinə düzülmüş fəxri qarovulun önündən keçməsi əks olunub. Gəmidən enən şah onu qarşılayanlara hərbi salam verir.

İran şahı Bakıda 1919-cu ilin avqustunda olub. O, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin sərhədlərindən keçərək Avropa səyahətinə çıxıb.

Versal sülhünün şərtlərinə əsasən, Bakıda yerləşən ingilis ordusu Əhməd şah Qacarın qarşılanma mərasimində iştirak edib. Arxiv sənədlərində qeyd olunur ki, Əhməd şahı Qara dəniz ordusunun 83-cü piyada briqadasının komandiri, general Diqbi İnqlis Şattlvort qarşılayır. Fotolarda o, Əhməd şahla birgə görünür.

Əhməd şah Qacarı Azərbaycan hökuməti adından xarici işlər nazirinin müavini Adil xan Ziyadxanlı qarşılayıb. O, şahı qatarda Batuma qədər müşaiyət edib. Azərbaycanla İran arasında isti əlaqələrin qurulmasında bu səfər mühüm rol oynayıb. Əhməd şah Azərbaycan hökumətinə isti qarşılanmaya görə təşəkkür edib. Yolda Adil xan Ziyadxanlı İranın xarici işlər naziri Firuz Mirzə Nüsrətdövlə ilə müzakirələr də aparıb.

Firuz Mirzə, həmçinin Paris Sülh Konfransında İran nümayəndə heyətinin rəhbəri olub. Şahın Bakıda gördüyü və eşitdikləri, o cümlədən A.Ziyadxanlı ilə söhbətləri onda Azərbaycan haqqında obyektiv rəyin yaranmasında rol oynayıb. Çünki İran 1918-ci ilin mayın 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasını birmənalı qarşılamamışdı. Paris Sülh Konfransında irəli sürdüyü memorandumda İran Azərbaycanın keçmiş xanlıq olan ərazilərinə qarşı iddia qaldırmışdı. Lakin siyasi reallığı dərk etdikdən sonra iddiasından geri çəkildi.

İranla Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti arasında ilk diplomatik münasibətlər 1919-cu ilin yazında yaranıb. AXC höküməti Adil xan Ziyadxanlının qardaşı İsmayıl xan Ziyadxanlı başda olmaqla fövqəladə missiyanı Tehrana göndərib. Bu missiya İranla vacib məsələlər barədə ilkin danışıqlar aparıb. Bura Tehranda səfirliyin, Təbrizdə konsulluğun açılması daxil idi.

İsmayıl xan Ziyadxanlı həmin ilin aprelində Ənzəlidən keçməklə İrana gəlir. Rəsmi “İran” qəzeti bu səfərin şərəfinə “Bizdən olan qonaqlar…” başlığı ilə bu səfər barədə yazı hazırlayır. Yazıda qeyd olunur ki, “qonaqlar Qafqazın İslam millətinin nümayəndələridir”.

Daha sonra qəzet qeyd edir ki, “bu hörmətli qonaqlar 100 ildir İranda hökm edən tayfanın nəslindəndirlər. Cənab İsmayıl xan Ziyadxanlı bizim nəsildəndir (Qacar nəslindən…) O, Gəncədə rus işğalına qədər hakimiyyəti idarə etmiş hörmətli xan nəslindən sayılır”.

Adil xan Ziyadxanlı bir müddət xarici işlər naziri olub. Nəsib bəy Yusifbəylinin 1919-cu ilin aprelində qurduğu hökumətdə Məhəmməd Yusif Cəfərov xarici işlər naziri, Adil Ziyadxanlı isə onun müavini təyin edilib. Bu postda o, 1919-cu ilin avqustuna qədər işləyib.

16 iyul 1919-cu ildə AXC Nazirlər Kabineti İranda səfirlik açmaq barədə qərar qəbul edir. Oktyabrın 4-də ştat müəyyənləşir. Tehranda diplomatik nümayəndəliyin rəhbəri Adil xan Ziyadxanlı təsdiq olunur. Çar Rusiyasının Tehrandakı sabiq səfiri Etter ciddi-cəhdlə nümayəndə heyətinin İrana gəlməsinə mane olmağa çalışsa da, bacarmır.

Azərbaycan nümayəndə heyəti böyük hörmətlə İranda qəbul olunur. Əhməd çah Qacar AXC-nin Təbrizdə və digər şəhərlərdə daimi diplomatik nümayəndəliyinin açılmasına əmr verir. Şahın adından Azərbaycan nümayəndə heyətinin şərəfinə təntənəli ziyafət verilir.

23 sentyabr 1919-cu ildə A.Ziyadxanlı AXC-nin səfiri kimi Tehranda fəaliyyətə başlayır.

Əhməd şah Qacarın taleyi isə kədərli olub. Sultan Əhməd şah Qacarlar nəslindən olan sonuncu İran şahıdır. Sultаn Əhməd Mirzə Məhəmmədəli şah oğlu 1897-ci ildə Təbriz şəhərində dоğulub. Mükəmməl saray təhsili alıb. Sultаn Əhməd Mirzə 1909-cu ildə аtаsı кönüllü surətdə şаhlıqdаn əl çəкəndən sоnrа tахtа əyləşib. Əhməd şаh 1925-ci ildə şаhlıqdаn dеvrilib. Ondan sonra taxta Pəhləvi sülaləsi çıxıb.

Əhməd şah Qacar 1930-cu ildə Fransada vəfаt еdib.

Xaqani SƏFƏROĞLU