Görkömli maarifçi Hacı Səid Ünsizadə (1843,Şamaxı-1903,İstanbul,Fatih Camii bağçasında dəfn
olunub) Zaqafqaziya Əhli-Təsənni İdarəsinin üzvü idi.O,burada öz vəzifə borcu çərçivəsində
məktəb və maarif məsələləri ilə ciddi məşğul olurdu.
Səid Ünsizadə bu məqsədlə mütamadi olaraq, Zaqafqaziyanın şəhər və məktəblərini
gəzir,yerlərdə təhsilin yeni üsullarla inkişafı yolunda, hələ Şamaxıda qazı vəzifəsində işləyərkən,
məktəbçilik sahəsində tarixə düşən işlərini Qafqazın baş şəhərində-Tiflisdə uğurla davam
etdirirdi.
Səid Ünsizadənin maarifçilik sahəsində llk böyük işi 1874-cü ildə Şamaxlda iki ruhani məclisinin
əlbirliyi və işbirliyi şəraitində yaratdığı yeni üsullu ibtidai məktəb idi.Bu məktəb o illərdə türk
dünyasında diqqəti cəlb edn ən nüfuzlu təhsil oca idi.Məktəbdə elmli və şagirdlərlə işləməyi
bacaran metodiki bacarığı olan müəllimlər işləyirdi.
Onlardan ikisi- Səid Ünsizadəni ortancıl qardaşı Kəmaləddini və XIX əsr türk dünyasınında yüksək
bədii zövqü , ədəbi və elmi qüdrəti ilə tanınan Seyid Əzim Şirvani Məhəmmədzadə Şamaxı
əhlinin güvəndiyi ziyalılar idi.
Şamaxının yeni üsullu məktəbi onların hər ikici üçün pedaqoji fəaliyyət meydanı idi.

Təsadüfi deyil ki,bu işıqlı fikir adamları Azərbaycan məktəbliləri üçün yazılmış ilk dərslik
müəlliflərindəndir.
Səid və Cəlal(əddin) Ünsizadə qardaşları daha böyük maarifçilik işlərini realllaşdırmaq üçün 1870-
ci illərin sonlarında Tiflisə köçürlər.
Şamaxı Məclis məktəbinin bütün ağırlığı S.Ə.Şirvaninin öhdəsinə düşür.
Məktəbin idarə olunmasında həm kadr,həm də maliyyə məsələlərində müəyyən problemlər
yaaranır.
S.Ə.Şirvani məktəbə yardım etməyə söz verənlərin tədricən himaydarıqdan əl şəkdikləri barədə
Tiflisə Səid Ünsizadəyə dəfələrlə məktub göndərir.

Artıq belə bir vaxtda Ünsizadə qardaşarının milli mətbuat yaratmaq arzuları vaxtilə Bakı Qubernatoru olan, indi isə Qafqaz Baş İdarəsində məsul vəzifə tutan D.Staroselskinin köməyi ilə həyata keçir.
Ünsizadə qardaşları Tiflisdə əvvlcə litoqrafya-daş basmaxanası, sonra isə bu litoqrafiyanın bazası əsasında tipoqrafiya yaradlırlar.Yaradılan litoqrafiya və tipoqrafiya "ZİYA" adlandırılır.
Səid Ünsizadə nəşrinə asanlıqla icazə aldığı qəzetitin ilk nömrəsini 1879-cu il yanvarın 25-də oxucuların mütaliəsinə göndərir.
Qezetdə işləyənlərin hamısı Səid Ünsizadnin Şamaxıdan Tifisə dəvət olunmuş qohum - əqrəbaları idi.Tezliklə mətbəə bacarıqlı fəhlə kadrları ilə tanınır.

Burada qəzetdən başqa, digər çap məhsulları -təqvimlər,albomlar,dini mövzuda kitab və risalələr,dərslik və müntəxəbatlar da da nəşr olunmağa başlayır.


Bu çap məhsulları abunəçiləri az olan "Ziya" qəzetinin maddi vəziyyətini yaxşılaşdırmağa yönəlmişdi.
Səid Ünsizadə qəzetdəki bir sıra yazılarında dəfələrlə vurğulayırdı ki, biz qəzetdən,demək olar ki, mənfəət götürmürük,başqa yerdn qazandığımızı mətbuatımızın inkişafına yönəldirik.
"Ziya"nın maddi bazasını yüksəltmək üçün türk dünyasının ayri-ayrı regionlarından da Tiflisə - "Ziya" qəzetinə böyük maddi yardımlar da göndərilirdi. Sifarişlərdən gələn vəsaitlr dö Ziyanın fəaliyyə5ini gücləndirirdi.
Bu cəhətdn İsmayıl bəy ibn Mustafanın kicik həcmli jurnallarının "Ziya" mətbəəsində çap edilməsi diqqəti cəlb edir.1881-ci ilin may ayından başlayaraq İ.Qaspııralının "Tonğuç","Şəfəq","Qəmər" kimi jurnallarının çapı da maraq doğuran əməkdaşlıqdan xəbər verir."Ziya" qəzetinin mətbəəsində çap olunan dərsliklər də "Ziya" qəzetinin maddi bazasına əhəmiyyətli dərəcədə kömək edirdi.

Qəzet həftədə bir dəfə çıxırdı.Burada "Əkinçi"nin qəzetçilik ənənələrindən uğurla istifadə olunurdu.Qəzetin türkdilli diyarlarda XIX əsrin maarifçilik ideyalarını başa düşən və dərk edən onlarla müxbiri var idi.
Qəzetdə rəngarəng qəzet və ədəbi janrlardan ustalıqla istifadə olunurdu. Bu cəhətdən qəzetdə - məktub (vərəqə,ovraq ),dialoq,feiyeton ( müəyyən ictimaii əhəmiyyətli yazı), felyeton
( satirik yazı) ,qəzetlərdən xülasələr, lətifə,zərifə,söz oyunu,elmi və pedaqoji mövzuda yazılar,əruz və heça vəznli şeirlər,kiçik informasiyalar,sətiraltı mənalı tərcümə materialları,nəzirə bəhanəli qəzəllər,oxucuları düşündürməyə xidmət edən poçt qutusu bəhanəli və ünvanlı bildirişlər,səyahət materialları,reklam və çağırışlar,xəyali məclis adı ilə dəyirmi stol materiallarını xatırladan fikir mübadiləli müzakirə materiallı silsilələr,portret oçerkləri,kitab rəyləri , bəhanəli lüğət materiallarından səmərəli istifadə olunrdu.
Qəzetdəki bəzi yazıların yozumu oxucuların öhdəsinə buraxılırdı ki,bu da qəzet rəhbərliyini senzor yoxlamalarından qorumaq məqsədi daşıyırdı.
Qəzet İstanbul,Krım,Kazan,Petrovski,Spasski,Peterburq,Moskva,Təbriz,Bakı,Şəki,Şamaxı,Göyçay, Gəncə (Elizavetpol), Kürdəmir,Zaqatala,Balakən,Quba və sair yerlərin oxucuları üçün başa düşülən idi.Oxucular "Ziya" qəzetini ana dilini öyrənmək vasitəsi kimi qiymətləndirməkdə haqlı idilər.
"Ziya" qəzetində dil məsələlrinə ciddi fikir verilirdi.Səid Ünsizadə qəzetin əsas mühərrirliyini qardaşı Cəlal Əfəndiyə tapşırsa da, onun yazılarına ciddi fikir verir,ondan hər kəsə öz xörəgini veməyi,yəni sadə,anlaşıqlı dildə yazmı tələb edirdi.

Hacı Səid Əfəndi Ünsizadə qəzetin banisi və əsas yazarlarından biri idi. O həm maarifçilik,həm də dini mövzularda bir sıra maraqlı əsərlər müəllifidir.
"Həyat" qəzetinin 1905-ci ildəki 21-ci nömrəsində oxuculara ünvanlanan bir yazıdan məlum olur ki, türk dünyasının fazıllərindən biri olan Səid Ünsizadə Quranın türk dilində fəfsirini də yazmışdır.Təəssüf ki,bu təfsir hələ də tapılmayıb.Maraqlı burasındadır ki,Səid Ünsizadənin Quran mövzusunda iki yazısı ərəb dilindən türk dilinə tərcümə olunmuşdur. Mənbələrdə 1883-cü ildə "Ziya" mətbəəsində çap olunmuş bu tərcümənin ünvanı belə göstərilir:
"Hacı Sait Efendi Ünsizade.
Sure-i Fatiha ile Ya-Sin-i Şerif Tercümesi, Tiflis. 1300/1883".

Çox güman ki, Səid Ünsizadənin Qurandan etdiyi bu tərcümə kitabı müqəddəs Kitabımızın türk dilindəki təfsirindən xeyli əvvəl yazılmışdır.
Səid Ünsizadənin Quranın türk dilində yazdığı fəfsiri tapılaraq ,mütləq oxuculara çatdırılmalıdır.

Nazim Nəsrəddinov,
Azərbaycan Respublikasının əməkdar müəllimi,türkoloq
31.03.2019.