Səfa Pənah oğlu Qarayev
Doktorant. Mifoloq


Dünyanın elə bir xalqı yoxdur ki, onlarda esxatoloji təsəvvürlər (dünyanın sonu barədə) olmasın. Bu təsəvvürlər ayrıca mif mətni formasında ortaya çıxdığı kimi, dini təsəvvür və inanclar əsasında da ifadə oluna bilər. Amma esxatoloji təsəvvürlər yalnız mif və inanclarla məhdudlaşdırılacaq məhfum deyildir. İnsan psixologiyasının arxetip layından qaynaqlanan “dünyanın sonu” duyumu insanın özünü ifadə etdiyi bütün sahələrədə öz təsirini göstərir. Yəni düşüncə hadisəsi kimi esxotologiya yalnız yaradıcılıqda, müxtəlif mətnlərin tərkib hissəsi kimi ortaya çıxan təsəvvürlərlə məhdudlaşmır. Bu hər şeydən əvvəl təbii qanunauyğunluğun insan şüurunda ritmi və ya ritmin obrazıdır. Daxili emosiyalar bioloji qanunauyğunluq və ümumiyyətlə bütün dünyanı bu gerçəklik (yaranma və son) qəlibinə yerləşdirir. Mifoloji şüurda bu gerçəklik obraz simvolikası ilə ifadə olunduğu halda, müasir dövrdə insanlığın esxatoloji təsəvvürləri daha çox real dünya çərçivəsinə sığdırılmışdır. Nüvə təhlükəsi, ekoloji problemlər, planetlərin düzümü barədə müxtəlif rəylər dünyanın sonu barədə olan “arxetip duyum”un təzahür sahəsinə çevrilmişdir. Şüur tipindən, zamandan və məkandan asılı olmayaraq nəticələri doğuran insanlığın daxili emosiyalarıdır. Odur ki, haqlı olaraq elmi ədəbiyyatlarda esxotologiya belə dəyərləndilir: “Esxatoloji obraz bütün mifoloji sitemlərin bir hissəsi olmaqla yanaşı, həmçinin müasir mifologiyanın da tərkib hissəsidir. “Dünyanın sonu” arxetipi və “dünyanın sonu”nda insan obrazı çox universal bir hadisədir (əlbəttə ki, esxatoloji motivin inkişafında xristianlığın böyük rolu olmuşdur) Bir qayda olaraq esxotologiyaya həyatın sonu, dünyanın məhvi, zamanın bitməsi haqqında nəzəriyyə kimi kosmoloji və tarixi-fəlsəfi planda baxılır. Esxotologiyanın fərdi planı və antropoloji ölçüləri bəzən refleksin predmeti olur. (1, 80)
“Dünyanın sonu” və “zamanın sonu” arasında çox ciddi əlaqə vardır. Əslində bu məsələnin düzgün izahı “son” təsəvvürünü də anlamağa imkan verəcəkdir. Burada hər şeydən öncə tarixi və mifoloji zaman arasında münasibətləri qısa olaraq şərh etmək məqsəsədəuyğundur. Zaman anlayışının izahı zamanı əsasən aşağıdakı məsələləri düzgün anlamaq lazımdır:
1) Zaman anlayışı təbii ritmin bir hissəsi kimi (mifoloji, təkrarlanan zaman).
3) Zaman özünüifadənin məntiqi qəlibi kimi (tarixi zaman).
2) Zaman anlayışı daxili psixoreallıq kimi. (hibrit zaman)
Zaman anlayışı təbii ritmin bir hissəsi kimi, təkrarlanan zaman qəlibini formalaşdırır. Təkrarlanan kiçik gündönümləri (səhər və axşam) və böyük gündönümləri (fəsil dəyişiklikləri) daxilində reallaşan insanın dünyaduyumu da bu qəlibə uyğun şəkil almışdır. Bu zaman təkrarlanan ritm dövrəvi zaman qəlbi formalaşdırır ki, bu da mifoloji zaman qəlibinə uyğundur. Bu modeldə zaman bir nöqtədən başlayır və yenidən həmin nöqtəyə dönür. Məsələn. Novruz bayramında mart ayının 21-dən 22-ə keçən gecə köhnə zaman qurtarır və elə həmin vaxt yeni zaman başlayır. Zamanın sonu həm də onun çərçivəsində mövcud olan bütün mövcudluğun ölümü, başlaması isə dirilməsi kimi xarakterizə olunur. Zamanlar arasındakı bu keçid anı ağac başını yerə qoyub qalxır, axan sular dayanır, nə arzu eləsən yerinə yetir və s. kimi inanclarda öz təsdiqini tapır. İnsanlar özləri də od üzərindən atılmaqla əslində “zamandan zamana keçid” edirlər. Evlərinin hər yerinə su çiləməklə “su basqını” “daşqın” mifologemini imitasiya edir ki, yenidən doğumu təmin edə bilisin. Bu kimi faktların sayını çoxaltmaq da olar, amma burada yadda saxlamalı olduğumuz önəmli fakt mifoloji dövrəvi zamanın bitməsi və başlaması ilə bütün mövcudluğun ölüb dirilməsi faktıdır. Amma mifoloji çağda insan şüurlu olaraq “mifoloji zaman modelini” təkrarlamırdı. Bu, təbiətin bir hissəsi olan insanın təbiət ritmində yaşamıydı. Mifoloji çağda zaman da, reallığın düzümü də təbiətin ritmi kontekstində duyulurdu. Həm də unutmaq olmaz ki, dünyanın daxili emosional duyumu da “mifoloji dövrəvi zamana” uyğun gəlir. Bunun ən bariz nümunəsi psixoloji krizis keçirdən insanının keçmişdən və gələcəkdən “xəbər verməsi” faktıdır. O bunu etmək üçün“xətti zamanda” yox, intiutiv “daxili-psixoloji zamanlar çevrəsi boyunca” səyahət edərək öz qənaətlərini ifadə edir. “Daxili-psixoloji zaman” boyunca səyahət etdiklərinə görə həmin şəxslər dedikləri faktın konkret məkanın və zamanını göstərmirlər. “Universal motivlər” və “qeyri-müəyyən gələcək” bu xəbərvermələrin əsas detallarını təşkil edir. Şüuraltının aktuallaşması ilə həmin şəxslər şüur zamanından uzaqlaşaraq zaman və məkanın, bütün instiktlərin obrazının cəmləşdiyi “şüuraltı, arxetip zamana” keçirlər ki, burada keçmiş və gələcəyin xətti prinsipi tamamilə pozulmuşdur. Odur ki, həmin şəxs bəzən “həqiqətlər” söyləyir, amma bu həqiqətlər universal həqiqətlərdir. Ən azı ya biz onu gözləyirik, yaxud arzulayırıq, yaxud da onunla əlaqədar daxili dramatizm yaşayırıq. Deyilən “həqiqət” dərhal “universal” gözləmələri aktivləşdirir ki, bu da “gələcəkdən xəbər vermə” kimi dəyərləndirilir. Bir sözlə mifoloji zaman heç də yalnız insanın təbiəti imitasiyası deyil, o həm də insanlığın universal, təkrarlanan özünüifadə kefiyyətlərinin mərkəzləşdiyi, intiutiv perespektivlərin cəmləndiyi psixoenergetik mərkəzdir.
Mifoloji şüur üçün xarakterik mifoloji zamanın əsas əlamətləri aşağıdakılardır:
1) Zaman dövrəvi, dönən, təkararlanan xarakterə malikdir.
2) Mifoloji zaman simmetrikdir. Yəni mifoloji zamnaının bir “ölçüsü” təkrarlanan digər ölçülərlə eynidir.
3) Zamanın başladığı nöqtəyə qayıtması ölüb-dirilmə metaforaları ilə müşahidə olunur.
4) Bu zaman tərkibində hərəkət həm də insanların psixoloji cəhətdən təkrar-təkrar özlərini təşkil etməyə imkan verir. Yəni insan ruhən bu zaman kontekstində mövcuddur. Məsələn. Bu zaman çərçivəsində hərəkət etmək insanlara ağırlıq və uğurluqların, günahların “o dünyada” qoyma, yenidən doğulma şansı verir. Yəni zamanın bu formada qavranışı insanlara təzələnmək, təbiət ritmində ölüb dirilmək şansı verir. Bu isə öz növbəsində psixoloji boşalmaya imkan veriridi.
İnsan təbiətin biri hissəsi kimi, yalnız onun təqdim etdikləri ilə məhdudlaşdıqca mifoloji zaman da öz gücünü saxlayırdı. O daxili-psixoloji mühit və xarici düzümün təqdim etdiyi ritmik, təkrarlanan mühitin vəhdətində mifoloji şüurla yanaşı mifik zamanı da yaşadırdı. İnsanın şüur aparatı onun özünüifadə imkanlarını tədricən dəyişdi. Zamanla insanın özünüifadə imkanlarının genişlənməsi, insanın təbiətin təsirində olan varlıqdan həm də təbiətə təsir edən bir varlığa çevrilməsi onun üçün yeni bir mühit formalaşdırdı. Bu tədrici prosesin əsas təkanverici mənbəyi insanlığın növ olaraq şüur aparatına sihib olmasıydı. İnsan tədricən təbii mühitlə məhdulaşmayaraq özü üçün “süni mühit” formalaşdırmağa başladı. “Süni mühit”də təbii mühitlərin yenidən dəyərləndirlməsi prosesi başladı. Tədricən təbiətin təqdim etdiyi qidanı həm də özləri yetişdirməyə başladı, çöl heyvanlarını əhilləşdirərək ev heyvanları etməyə başladılar, ünsiyyət üçün yazı forması yaradıldı, birgəyaşayış dövlət mərhəlsinə qədəm qoydu. Bütün bu tədrici proseslərin fonunda ən nəhayyət insan zamanı da “yenidən yaratdı”. Təbiətlə convesional (razılaşaraq) şəkildə mövcudolmanı şərtləndirən mifoloji şüur (həm də zaman) öz yerinə “cəmiyyət zamanına” verdi. Şərti olaraq “cəmiyyət zamanı” adlandırdığımız zaman rəqəmlənmiş, xətti zaman idi. Bu halda dünyanı yenidən dəyərlədnirmə ilə əlaqədar olaraq bir cəmiyyət hadisəsi zamanın başlanğıc kimi qəbul olunur. Bu hal insanların həyatında çox ciddi dəyişkiliklər etdi. Xətti zaman intuitiv deyil məntiqi zaman idi. Burada bir hadisənin digərini doğurması və şərtləndirməsi qəbul olunurdu. Məsələn. Insan artıq hər il doğula, təzələnə bilmir. O həm dədə babasının, həm də özünün bütün ömrünün varisi idi. O, mifik şüur üçün xarakterik olan ritual vasitsəi ilə yenidən doğularaq bütün günahlarını da geridə buraxmırdı. Yən artıq mifoloji şüura xas olan “ölüb-dirilmə” vəsitəsi ilə yenilənmə qəbul olunan deyildir. Beləliklə “süni mühit”in xətti-tarixi zamanı mifoloji şüurun “dövrəvi zamanı” inkar edir. Amma yuxarıda dediyimiz kimi, insanın duyumu, emosiaları təbiətin ölüb-dirilmə modelinə uyğundur və bu bioloji təzələnmədən daha çox psixoloji təzələnməyidi və insanların psixoboşalmasını da təmin edirdi. İnsanın emosiolarının tələb etdiyi ölüb-dirlməni təmin edən mifoloji modeli tarixi zamanda ölüb getmədi. Dinlərdə insanların tövbə ilə bağışlanması, şamanizm, sufizm institutları və müxtəlif ritual mahiyyətli mistik addımlar psixi boşalmanı təmin edən (mifoloji şüurda bunu təbiət ritmində ölüb-dirilmə özü təmin edirdi) fəaliyyətlər kimi tarixi şüurun bətnində öz mövcudluqlarını saxlayırdı. Bir daha təkrar edirik ki, bu insanın psixo-energetik mövcud olma şərtidir.
Tarixi zamana xas olan əsas əlamətlər aşağıdakılardır:
1) İnsanların özü üçün qəbul etdikləri müəyyən cəmiyyət hadisəsindən öz başlanğıcını götürür.
2) Rəqəmli, xətti keyfiyyətə malik olmaqla həm də məntiqi zamandır. Hər hansısa bir mədəni mühitdə və fərdi yaşantıda “yığılmalara” səbəb olur.
Beləliklə, tarixi zaman şüur zamanıdır və o öz xüsusiyyətlərinə görə insanın ruhi-emosional təlabatı olan mifoloji zamanın inkarı əsasında qurulmuşdur. Mifoloji zamana xas ölüb-dirilən təbiət ritmində mövcudolma təlabatı isə şüuraltına sıxışdırılmışdır. Beləliklə ölüb-dirilmə ritmi ilə yenilənmə psixoemosional təlabat olaraq şüuraltında öz varlığını saxlamaqla şüurun xəttilik prinsipi ilə qarşıdurmadadadır. Və bu qarşdurma insan emosional özünü ifadəsi zamanı daha qabarıq şəkildə özünü göstərir. Bu kontekstdə dünyanın sonu ilə bağlı müasir dünyada yaranan deyim və ifadələri araşdırmaya cəlb etməzdən öncə bu təsəvvürün geniş şəkildə vüsət tapmasının səbəbəblərini izah etməyə çalışaq.
Bu məsələnin təkanverici mənbələrindən biri Maya mifologiyasıdır. Maya mədəniyyəti Orta Amerikada meydana gəlmişdir. Bu günkü Meksikanın Honduras, Salvador, Qvatemala və Belizyə qədər olan bir ərazini əhatə edir. Bu mədəniyyət Miladdan öncə 1500-cü ildən miladdan sonra 900-cü illərə qədər davam etmişdir. M.s. III yüzillikdə özünün ən yüksək qızıl dövrünə yüksəlmişdir. M.s 900-cü illərdən çox sürətlə tənəzzülə uğramış və İspaniyanın işğalından sonra isə bu mədəniyyət tamamilə məhv olmuşdur. Astek-maya əfsanəsinə görə, bundan əvvəl dörd dünya və yaxud da Günəş mövcud olmuşdur. Bu dünyalar ardıcıllıqla yaquarlar, qasırğa, alovlarla və ən sonda qorxunc bir sellə yox edilmişdir. İnsanlar indi beşinci Günəşi yaşayırlar və bu Günəş dəhşətli zəlzələ ilə sona çatacaqdır. Mifologiyalarında sadəcə olaraq beş Günəşdən söhbət getdiyi üçün yeni bir yaradılış gözlənilmirdi. Bu Günəşlərin hər biri 5125 illlik periodu əhatə edirdi. Maya yazılarına görə beşinci Günəş m.ö. 12 Avqust 3114-cü ildə başlamışdır və 21 dekabr 2012-də başa çatacaqdır. Maya mifologiyasına görə beşinci Günəş 21 dekabr 2012-ci ildə sona çatdıqdan sonra yeni bir zaman perioduna və yeni bir zaman çağına girmiş olacağıq. Burada əsas təqvimin dəyişməsindən daha çox, dünyanın sonuna səbəb olacaq fəlakətlərin baş verməsidir. Mayalıların qaya üzərində çəkilmiş rəsm əsərlərinin izahı zamanı alimlər burada dünyanın sonu motivindən bəhs olunduğunu düşünürlər. Bu öncəgörmələrə görə, 21 dekabr tarixində bir planet Günəş sisteminə girəcək və bu planetin kütləsi və cazibəsi Günəş sistemindəki tarazlığı pozaraq kosmik nizamı məhv edəcəkdir. Bu planetin adı Nibirudur. NASA bütün bu deyilənlər üçün verdiyi açıqlamasında Nibiru deyə bir planet olmadığını bildirməklə yanaşı, 2012-ci ildə Yer kürrəsi ilə toqquşacaq və ya onun yaxınlığından keçəcək hər hansı bir obyektin olmadığını da bildirmişdir. Lakin 21 dekabr 2012-ci il tarixində “mifoloji çevrə”nin bitməsi ilə üst-üstə düşən bəzi təbii hadisələr bu real zamanı təkrar mifləşdirmişdir. Plenetlərin qeyri-adi formada düzüləcəyi, eləcə də həmin günü qış gecə-gündüz bərabərliyinin yaşanacağı və Günəşin çox nadir görülən bir vəziyyət alıb samanyolunun mərkəzi ilə eyni sırada duracağı barədə astronmik proqnozların 21 dekabra təsadüf etməsi bu günə emosional dəyər qazandırmışdır. (2) Mifik dünyanın “öncəgörmələri” və elmi-astronomik proqnozların üst-üstə düşməsi mifləşmə üçün lazım olan bütün şərtləri tamamlayır. Mifikləşmə bu kontekstdə baş verir: Real şərait mistik mahiyyətin təzahürü, mistik mahiyyət isə real şəraitin səbəbi kimi dəyərləndirilir. Sözsüzki, “bu zaman” artıq emosional münasibətlər kontekstinə keçir. Bizim məqsədimiz nə Maya mifologiyasını öyrənmək, nə də 21 dekabrda baş verəcək təbii hadisələrin təsvirini verməkdir. Məqsədimiz bunların ikisinin qovuşması nəticəsində “mifikləşən zaman”a emosional münasibətləri araşdırmaqdır. Bu münasibət hər şeydən öncə insanlığın esxatoloji arxetipinin dilə gəlməsidir ki, bu motivlər ayrı-ayrı xalqlarda dünyanın sonu barədə mövcud olan mifoloji təsəvvürlərlə oxşardır və ya üst-üstə düşür.
Biz xalq arasında material toplamaqla yanaşı, internet vasitəsi ilə digər xalqların nümayəndələrinin də iştirak etdiyi sorğu apardıq. Bu işdə mənə həmkarım H. Quliyev və Bakı Dövlət Universitetinin bir neçə tələbəsi də yardım etdi. Müşahidələrimiz zamanı əldə etdiyimiz materiallarda dünyanın sonu bir neçə məhdud motivlə xarakterizə olunurdu. Burada elə onu xatırlatmalıyıq ki, bu motivlərin yayılmasında texnki vasitələrin çox böyük rolu olmuşdur. Amma burada bizim üçün maraqlı olan məsələ onların hansı mənbədən yayılmasından daha çox insanların bu informasiyalara göstərdikləri reaksiyadır. Bu məlumatlar insanların şüuraltına sıxılmış esxotologiya duyumuna sanki bir təkan rolunu oynamışdır. Ötürülən məlumatların insaların hamısında həyəcan oyatmasının səbəbi apokalipsisin arxetip düşüncə hadisəsi olması ilə əlaqədardır. Yəni məkan və yaşadıqları mədəni sistemdən asılı olmayaraq bütün insanlar bu qorxunun daşıyıcısıdır. Bütün insanlarda bu qorxunun olması və texnoloji vasitələrin dünyanın hər yerinə oxşar məlumatlar ötürməsi “qlobal motiv”in formalaşması ilə nəticələnmişdir. Yəni biz unutmalı deyilik ki, bu məlumatlar apokalipsis düşüncəsinin ayrı-ayrı xalqlarda törətdiyi mətn faktlarının tututuşdurlması ilə yox, arxetip modelin oyanmasına səbəb olan vahid məlumatların texnolji vasitələrlə ötürülməsi ilə formalaşdırılmışdır. Ayrı-ayrı xalqlardaki dünaynın sonu barədə təsəvürlərdəki oxşarlıq “beynəlxalq motiv” kimi xarakterizə olunduğu halda, informasiya vasitələrinin vahid məlumat ötürmələri nəticəsində formalaşan esxatoloji motivlərini biz “qlobal motiv”lər hesab edirik. Qlobal motivlər daha az rəngarəngdir və bu daha çox bir mədəni sistem faktının texnoloji vasitələrlə ötürülərək “dünya səviyyəsin”də yayılması nəticəsində ortaya çıxır. Yaxud da elmi texnologiyanın populiyar bir tərzdə ötürülməsi zamanı da “qlobal motiv” formalaşa bilər. Məsələn NASAnın hansısa bir meteoridin yerə yaxınlaşması barədə xəbər tipli verdiyi məlumat dərhal insanlarda dünaynın sonu motivini tərpədir. Qlobal motivin formalaşması üçün bütün hallarda ötürülən məlumatlar arxetip emosiya ilə əlaqədar olmalı və insanlarda oxşar təəssürat yaratmalıdır. Bu motivlərdə insanlar hər hansısa bir məkanla, mədəni sistemlə, dövlətlə deyil, daha böyük maraq, DÜNYA probelmləri ətrafında birləşirlər.
Təhlil zamanı aydın olur ki, dünyanın sonu barədə ötürülən qlobal məlumatların izlərini hər hansısa bir mədəni sistem daxilində də tapmaq mümkündür. Yayılma mənbəyindən və formasından asılı olmayaraq apokalipsis insanlığın daxili emosional duyumu olmaqla şüuraltında daima fəaliyyət göstərir və onun mahiyyətini də biz elə şüuraltında axtarmalıyıq. İlk olaraq daha ətraflı təəssürat yaratmaq üçün topladığımız bir neçə məlumatı söyləyicinin dediyi kimi təqdim etmək istərdik:
A) “Deyilənə görə dekabırın 21-i günündən dörd gün hər yer qaranlıq olacaq, insanlar öz əllərini görməyəcəklər, ən azı dörd günlük azuqə hazır etmək lazımdır” (Söyləyən: Yusifova Sona Əlirza)
B) “Televiziyada eşitdim ki, Çində bir falçı deyib ki, mən sadəcə bunu bir falçıdan eşitmişdim. Zarafat kimi yaymışam. Belə bir şey olmayacaq. Sadəcə planetlərin yerdəyişməsi gözlənilir” (Söyləyən: Paşayeva Sədaqət İsgəndər.)
C) “Eşitdiyimə görə, dekabrın 21-də dörd günlük qaranlıq olacaq. Heç nəyi görmək mümkün olmayacaq. Hətta bəlkə bu hadisədən sonra gecə və gündüz yerini dəyişsin. Yəni indiki gecə vaxtı gündüz, gündüz vaxtı isə gecə olacaq. Yaxud da gecə vaxtları çox qısalacaq, və yaxud da həmişə ya gecə yaxud da gündüz olacaq”. (Söyləyən: Paşayeva Narı İsgəndər.) (3)
Ümumilikdə, dünyanın sonu ilə bağlı mətnlərdə rast gəldiyimiz motivlər əsasən aşağıdakı kimi təsvir etmək olar:
1. Bütün yer qaranlıq olacaq
2. Texnika, telefon işləməyəcək, yalnız şam istifadə etmək olar. Azuqə yığıb saxlamaq lazımdır.
3. Maşınların akkumuliyatoru cərəyan verməyəcək və işini dayandıracaq.
4. Qaranlıqdan adam öz əlini görməyəcək.
5. İnsan qabağa istəsə arxaya gedəcək, nə qabağa getməlidir arxaya gedəcək.
6. Kibriti yandıracaqsan yanmayacaq.
7. Üçüncü növ insan formalaşacaq. Bunlar ya tərsalar ya da robortlar olacaqdır.
8. Qış vaxtı ağaclar meyvə gətirəcək
9. Səs dalğaları belə eşidilməyəcək
Bu motivlərin təhlilinə keçməzdən öncə biməliyik ki, “Son onilliklərdə dünyanın hər yerində tez-tez rastlanılan kataklizm, katastroflar dünyanın sonu və dünyanın inkişafının indiki mərhaləsinin başa çatmasının işarəsi kimi düşünülür. Həmin hadisələrin bu formada anlaşılması, onların güc və tendensiyalarının şərtləndirilməsi tez-tez bu və ya digər dərəcədə mifoloji simvolizmi özündə ehtiva edən arxetip asosiasiyalar vasitəsi ilə ifadə edilir” (4, 154) Bu asosiasiyaları öyrənməklə şüurun gerçəkiliyə münasibəti zamanı ortaya çıxan arxetip motivləri öyrənmək mümkündür.
İlk olaraq yuxarıda göstərdiyimiz motivlərlə ənənəvi mifologiyalar arasında bəzi oxşarıqlara qısa nəzər salmaq istərdik. Bunun üçün dünyanın sonu ilə bağlı təsvvürlərin spesifikasına bir neçə nümunə əsasında nəzər salmaq məqsədəuyğundur.
Azərbaycan ərazisindən toplaılmış Nuh tufanı ilə bağlı xeyli sayda mətn vardır. Və bu mətnlərin hamısında bir ortaq nöqtə var: Tufan başlayarkən Nuh bütün canlılardan ora götürür. Tufandan sonra isə yenə də Nuh göütürdüyü canlıları yer üzərinə buraxaraq həyatın yenidən qurulmasına şərait yaradır (5, 141) Diqqət edilsə, burada dünyanın sonu ilə yanaşı, ölüb-dirilmə motivini də görmək olar. Dünya ölüm nöqtəsinə qədəm qoyur və bu zaman Nuh mifik xilaskar olaraq sünii mühit (Gəmi) yaradar və dünyanın növbəti dirilməsinin, həyatın davam etməsinin ritual təminatçısı olur. Dünyanın dağılma və cəzalandılması Günəş və Ayın məhvi ilə yanaşı, qidanın qəhətə çəkilməsinin də önəmli motivlərdən olduğunu görmək olar. Radlovun topladığı teleüt və Altay rəvayətində dünyanın sonu barədə təsvirlərdə biz bunu aydın görürük. Burada deyilir ki, dünyanın sonunda Atın başı böyüklüyündə bir altın, bir qab yemək dəyərində olmayacadır (6,183) bitkilər yox edilmiş, toxumlar tükənmiş olacaqdır, Günəşin və ayın parlaqlığı qalmayacaq(6,184) su quruyacaqdır.(6, 185) Topladığımız aşağıdakı mətndə isə insanların cəzalandılmasının yenə də qida vasitəsi ilə həyata keçirildiyini görmək ola:“Birdənə qancıq qadın olub. Gedib kündəni götürüb uşağın yanını siləndə Qurban olduğum çörəyi çəkib dara. Deyib qoy bunlar acından qırılsın, olmasın. Bu vaxt itlər ulaşıb. İtlər gecə gündüz ulaşıb-ulaşıb Qurban olduğumdan səda gəlib ki, bu çörəyi itlərə yendirin. İtin hesabına biz çörək yeyirik bu dünyada. Ancaq dilsiz ağızsız it hesabına yeyirik ha!” (3). Bundan əlavə dünya mifologiyasında dünyanın dağılması və yenidən yaradılması hadisəsinin təkrarlanan hadisə kimi dəyərləndirilməsinin şahidi oluruq. Bu zaman dünyanın sonu yuxarıda sadaladığımız motivlərlə təsvir olunmaqla yanaşı yenidən doğulma motivni də ehtiva edir. İstərdik ki, bu səpkidə hind və german mifologiyasından olan nümunələrə nəzər salaq:
Hind mifologiyasında dünyanın dağılması və yenidən yaradılması barədə təsəvvürlər belədir: Dünya sonsuz davam edən təkrarlarda yaradılır, yox edilir və yenidən yaradılır. Davamlı olaraq hər biri 4.430.000 il sürən bir Maha Yuqadan (böyük çağdan) digərinə ötürülür. Hər Maha Yuqanın özü də birbirindən daha az sürən qısa yuqadan ibarətdir. Hər Maha Yuqanın əvvəli bir ərdəm və əxlaq, yetkinlik, dünyanın altın çağı olan Krita Yuqadır. Bu zaman dünyanın yaradıcı Brahma kimi ortaya çıxan Vişnu dharama, dörd ayağı üzərindədir (ideal, dürüstlük, davranış, mənəvi vəzifə ). Krita Yuqa 1.728.000 il sürür. Bu zaman insanlar harada yaşamasınan asılı olmayaraq onların qida poblemi olmaz. Hər kəs gözəl olaraq doğular və şən, gözütox bir həyat yaşayar. İnsanlar özlərini ən yüksək fakt olan düşünməyə həsr edər. Drahmada keyfiylə yaşayarlar və acı çəkməzlər.
Hər Maha Yuqanın ikinci çağı Treta Yuqadır. Treta üç mənasına gəlir və drahmanın dör ayağı üzərində deyil, artıq üç ayağı üzərində hərəkət edər. İlahi işığın sahibi olan Vişnu baş tanrıdır. Ərdəm və mənəvi mükəmməllik hələ də vardır. Amma dörddə bir faizi azalmışdır. Bu zaman ilk dəfə həyat çətinləşmişdir. İnsanlar müxtəlif çaylar vasitəsi ilə torpağı məhsuldar edirlər. Bu zamanki ağaclar çox adi ağaclardır. Yağış və şiddətli iqlim dəyişikliklərindən insanlar yaşamaq üçün ev tikmək məcburuyyətindədirlər. Treta Yuqa dövründə aydın olur ki, insanlar daha acgözdürlər. Doyumsuz və acgöz insanlar qonuşularıın mülkünə göz tikəcəklər.
Hər Maha Yuqanın üçüncü dövrü Dvapara Yuqadır. Dvapara iki deməkdir. Bu zaman dharma iki ayağı üzərində hərəkət edir. Əxlaq və ərdəm Krita Yuqada olan qədərin yarısı qədər qalmışdır. Bu zaman əzab və əziyyət hər bir insanın varlığının bir hissəsidir. Xalqın acgözlüyü daha da artır. Davaya və müharibəyə hər yerdə rast gəlinir.
Krita Yuqanın dördüncü dövrü Kali Yuqadır. Kali savaş və müharibə mənasına gəlir. Bu zaman Dharama dörd ayağından yalnız biri üzərində sürünməkdədir. Bu dövrün adamları əxlaq və xüsusiyyətlərinə görə deyil, sahib olduqları pul, mal-mülkə görə cəmiyyət içərisində yerlərini müəyyənləşdirirlər. Xalq ardı-arası kəsilmədən gələn yalanlar sayəsində uğurlar əldə edirlər. Onların zövq aldıqları yeganə əyləncələri cinsi maraqlardır. Bu dövrdə qadını və kişini bir-birinə bağlayan yalnız cinsi əlaqə olur. Bu zaman təkcə kasıblar dürüstdürlər və insanlarda qalan yeganə ərdəm yaxşılıqsevərlikdir. İnsanların, acgöz kralların hücumundan qorxan insanlar dağlara çəkilər. Dəhşətli xəstəliklər onları yaxalayar. 23 yaşına çatan bir uşaq yaşlı hesab edilər.
Maha Yuqanın sonunda böyük tanrı Vişnu Şiva-Rudaraya çevriləcək. Bütün dünyanı yox edəcəkdir. Bu zaman insanların yaşadığı dünyada bir günlük zaman başlanacaq. Yer kürəsi Günəşin şüalarına qərq olacaq. Və o Yer üzündəki bütün suyu buxarlandıracaq. Göyüzü, yerüzü və yeraltı dünya bu istidən qovrulacaqdır. Böyük quraqlıq və yandırıcı alov bomboş çöl yaradacaqdır. Qıtlıq bütün dünyanı gəzəcək, yüz il sonra heç bir canlı varlıq qalmayacaq. Vişnunun yandırıcı qismi olan Şiva Rudra qorxunc fırtına buludları püskürəcəkdir. Ürəklərə qorxu salan göy gurultusu və ildırımların müşahidə etdiyi buludlar günəşi gizlədərək, yer üzünün qaranlığa boğar yerüzü çevrəsində dolaşacaqdır. Yüz illər boyunca gecə və gündüz dünyadakı hər şeyi selə qərq edən sellər başlayacaq. Atəş və sellər yaşayışla birlikdə digər tanrıalrı da yox etdiyinə görə yer üzündə təkcə böyük tanrı Vişnu öz varlığını sürdüəcəkdir. Böyük tufan bütün yaşayışı yox etməyə başlayanda böyük bir qızıl yumurta ortaya çıxacaqdır. Bu qızıl yumurta dünyada olan bütün həyat biçimlərinin toxumlarını daşıyacaqdır. Və bu yumurta həyatın yox olmasına baxmayaraq intəhasız sular içərisində təhlükəsiz şəkildə üzəcəkdir. Okiyan üç dünyanı sular ilə əhatə etdikdə Vişnu quruducu bir külək üfürəcək. 1000 Maha Yuqanın qalanında isə Vişnu yatacaq və bununla dünya da yatacaq.
1000 Maha Yuqanın sonunda Vişnu oyanacaqdır. Göbəyindən möhtəşəm bir Lotus çiçəyi çıxacaq və Vişnu dünyadakı yaşamın yaradıcısı Brahma şəkilində bu çiçəkdən çıxacaqdır. O qızıl yumurtanı sındıraraq dünyanı yeni bir 1000 Maha Yuqa zamanı ilə müjdələyəcək. Tanrılar, şeytanlar və insanların hamısı Brahmada yerlə.məkdədir. Yaradılış zamanı dünyada nə varsa hmısını Brahma yaradır.
Beləliklə böyük tanrı Vişnu sonsuza qədər üç biçimdə var olur. Dünyanın yaradıcısı Brahma, həyatın qoruyucusu Vişnu, dünyanın dağıdan Şiva-Rudara (7, 514). Göründüyü kimi burada “tarix” kontekstində olsa, belə, dünyanın ölüb-dirilməsindən, yox olub yenidən yaradılmasından bəhs olunur. Bir dövrün qurtarması zaman çevrəsi yenidən yaranır. Bu formul dünyanın davam etmə modeli kimi xarakterizə olunur.
German xalqlarının mifologiyasında dünyanın sonu barədə olan təsəvvürlərə də nəzər salmaq fikrimizin izahı üçün əhəmiyyətli ola bilər. İlk öncə qeyd edək ki, bu mif Snorri Strulson tərəfindən 1920-ci ildə yazılmış “Qylfaginig”də (Qylfinin aldatması) qeydə alınmışdır. Burada təsvir olunur ki, Kral Gylfi bu gün İsveç deyilən torpaqlarda hökm sürdüyü günlərin birində özünü Gangler adlı bir yaşlı adama çevirir. Təbiət və dünya haqqında bilgi əldə etmək üçün böyük tanrıların Asgarddakı salonun ziyarət edir. Gylfi qılıq dəyişdirərək gəldiyi üçün tanrılar ona gerçək kimliklərini açıqlamırlar. Özlərini Uca olan, Ucalığa tay olan və Üçüncü deyərək adlandırırlar. Tanrılar qılıq dəyişmiş Ganglerə bildirirlər ki, o bunlaran ayrıldıqdan sonra bilgin olacaqdır. Və daha sonra Gangler dünya və bəşəriyyət haqqında suallar verməyə başlayır. Belə suallardan biri də dünyanın sonu barədə olur. Ganglerin dünyanın sonu (Ragnarok) barədə sualına isə Uca Olan cavab verir ki, Balderin ölümü (Odin və Friqqin oğlu, tanrıların ən yumuşağı və sevimlisi) Ragnaroqun (dünyanın sonunun- S.Q) ilk işarəsi olacaqdır. Loki Balderin ölümünə səbəb olacaq, Cəza olaraq tanrılar Lokini Ragnarok gələnə qədər mağarada həbs edəcək. Sonra dünyanın hər yerində üç qış boyunca qanlı savaşlar olacaq, qardaşlar bir-bilərinə hücum edəcək və ikisi də öləcəklər. Haram və zina genişləndiriləcək, Heç bir ölümlü digərinə mərhəmət etməyəcək. Şeytanlıq dünya üzərində ailələr, dostlar, qəbilələr arasında münasibətləri yox edərək gəzəcək. Dünya xarabaya dönəcək. Hər biri bir il boyunca sürən, aralarında yaz olmayan qış olacaqdır. Qurd Hati günəşi udacaq, Qurd Skol da ayı udacaq. Surt Div göyləri yandıracaq, ulduzalrın alovlanaraq yerə düşməsinə səbəb olacaqdır. Ormandakı ağacların kökləri yerdən çölə çıxacaq və dağlar çevriləcək. Bu dəhşətli qarmaqarışıqlıq vaxtı Lokini və Midqardı əhatə edən duzlu dənizələrin altında yatan Dünya İlanı adlı yırtıcı oradan çıxıb dənizi və göyü zəhərləyəcək. Nəhəng dalğalara səbəb olacaq. Fenrir burnundan alov çıxaraq Vigird düzənliyinə doğru sürünəcək. Orada Buz divləri, Dünya İlanı və digər pis varlıqlar toplanacaq və Heimdall Ragnarokun gəldiyini söyləyəcək. Odin Fenrirlə, Thor Dünya ilanı ilə, Frey Surtla döyüşəcək. Qurd Fenriri udacaq, amma döyüşçülərin ən yırtıcısı olan Vidor Fenririn çənəsini cıracaq və onu öldürəcək. Thor Dünya İlanını öldürəcək, amma zəhərindən özü də öləcək. Heimdal və Loki bir-birlərini, Surt da Freyi öldürəcək. Ucalar məhv edilmiş olacaqlar. Surt atəş saçan qılıncla bütün dünyanı yandıracaq. Sonda kömürlənmiş dünya məhv olacaq. Gankler bu təsvirlərdən sonra soruşur ki, dünya yandıqdan və tanrılar, insanlar öldükdən sonra nə olacaqdır? Bu zaman Uca olan bildirir ki, Dünya bir daha yaşıl və həyati formada suların altından qalxacaq. Qartal balıq tutmaq üçün qayalıqlardan uçacaq, Günəş və Ay öz əvvəlki yerlərini tutacaqlar. Surtun alovu dünyanı məhv etdikdən sonra Odinin oğlanları Vidar və Vali bir zamanlar Asgard yerləşən yerdə yaşayacaqlar. Odinin nəvələri Modi və Magni də onlara qoşulub babasının Mjollnir adlı çəkicini əldə edəcək. Sonra Balder Helin ölkəsindən dönərək onlara qoşulacaq. Hamısı da uca olanların, Dünya İlanının, Fenririn və Raqnarokun bilgilərinə sahib olacaq. Dəhşətli qış bütün dünyanı məhv edərkən kişi Lif (Həyat) və qadın Lifthasir çıxış yolunu (xilas olmaq yolunu) Ygdrasillinin budaqları arasında axtarır. Orada onlar alovlardan gizlənməyi bacarır və dünya yenidən yarananda yeni insan nəslinin yaradıcısı olurlar (7, 339)
Göründüyü kimi, yuxarıdakı mətndə də dünyanın yox olması, anında gizlənən yenidən yaranma motivindən söhbət gedir. Emosional duyum məhsulu olan mətnlərdə bitmiş sondan söhbət getmir. Bu son özü yenidən yaranma elementlərini gizləyir ki, bunu da insan psxologiyası kontekstində anlamaq lazımdır. Bu yanaşma yalnız miflər üçün deyil, eyni zamanda ayrı-ayrı fərdlərin psixologiyası üçün də eyni dərəcədə keçərlidir. Belə ki, ölüb-dirilmək esxatoloji motiv olmaqla yanaşı, həm də tanataloji motivdir. Yəni fərdin ölüm və son kopleksi özündə bir yenidən doğulma arzusunu gizlədir. Dünyanın sonu və fərdi son bu baxımdan eyni sxem üzrə hərəkət etdirilir. Odur ki, dünyanın sonu və fərdi son adətən simvolik olaraq bir-birlərini törədirlər. Tanatalogiyada olan ölüb-dirilmə motivinə ən yaxşı nümunə kimi “Monqolların gizli tarixi”indəki aşağıdakı hadisəni göstərmək olar: Çingiz kağanın oğlu Ogidey kağan dovşan ilində (1231) kitan xalqına qarşı hücum edir. Bu zaman orada xəstələnir və dili tutulur. Falçılar kağanın Kitan xalqına aid olan yer və suların hakimi ruhlar tərəfindən xəstə edildiyini söyləyirlər. Nə qədər qızıl, gümüş, alınmış torpaqların geri qaytarılmasını vəd etsələr də xanın vəziyyəti düzəlmir. Əksinə daha da pisləşir. Onlar daha sonra “Xanın nəslindən bir adam versək, olmazmı?” dedikdə xan gözünü açır və nə olduğunu soruşur. Aydın olur ki, can əvəzinə can vermək lazımdır. Xan gözünü açaraq şahzadələrdən kimin burada olduğunu soruşur. Və bu zaman hazır vəziyyətdə olan şahzadə Toluy yaxınlaşaraq qardaşının əvəzinə can verməyə hazır olduğunu söyləyir. Və daha sonra təsvir olunur: “Mənim üzüm gözəl, boyum da uzundur. Kahinlər əfsunlarınızı söyləyin, dualarınızı oxuyun!” Toluy bunları söylədi və kahinlər əfsunu oxuyarkən o da əfsunlanmış suyu alıb içdi. Bir az oturduqdan sonra yenə “Birdən-birə sərxoş oldum. Ağam, xanım! Mən oyanıb özümə gəlincəyə qədər yetim uşaqlarıma, kiçik qardaşlarıma, dul ailəm Berüdəyə bax!” Söyləmək istədiklərimin hamısını söylədim. Ah, sərxoşam” dedi və yerindən qalxaraq dışarı çıxar-çıxmaz , dərhal öldü” (12, 250). Göründüyü kimi, ölməyi qəbul edən şahzadə Toluy, həm də doğulmaq arzusundadır və odur ki, qardaşına dönənə qədər onun arvadına, uşağına yaxşı baxmağı xahiş edir.
Dəfələrlə dediyimiz kimi, miflər bir mənada da insanlığın emosional özünündəyərləndirmə hadisəsidir. Bu baxımdan arxetip model olaraq izahatımız zamanı bizə lazım olacaq mifoloji istiqamətləri önə çıxartmaq istəyirik:
1) Dünyanın sonunda Günəş öz parlaqlığını itirəcək.
2) Dünyanın sonunda növbəti məqamı başlamaq üçün xilasedicilər və xilasedici vasitələr ortaya çıxır.
3) Dünyanın sonu bir günahın müqabilndə baş verir.
4) Dünyanın sonu və başlanğıcı arasında adətən aralıq bir müddət təsvir olunur.
5) Dünyanın sonu qida və azüqələrin qəhətə çəkilməsi ilə müşayiət olunur.
6) Dünaynın sonu bəzi təbiət və sosial hadisələrdə nizamsızlıq və yerdəyişmələrlə də müşahidə olunur.
Tam əhatəli olduğunu iddia etmədiyimiz yuxarıdakı məqamlar insanlığın son kompleksinə daxil olmaqla arxetip hadisədir. Və bu baxımdan makro (dünya) və mikro (insan) səviyyədə ortaya çıxan “son” komleksində yuxarıdakı məqamları görmək mümkündür.
İnsan şüurunun qeyri-normal vəziyyətinin araşdırıcılarından olan Stansilav Qrof “2012 və insanlığın taleyi: Dünyanın sonudur, ya şüurun çevrilməsi?” məqaləsində irəli sürdüyü bəzi fikirlər bizə sözügedən məsələni daha dərindən anlamağa imkan verir. O yazır: “Maya öncəgörmələri maddi dünyanın fiziki məhvindən daha çox ölüm və yenidən doğulmaya, insanlığın daxili transformasiyalarına əsaslana bilər” (8). Məqalənin digər yerində isə yenə o yazır: “Modern şüur tədqiqatçılarının araşdırmaları maya öncəgörmələri ilə əlaqədar şərhlərin apokalipsisdən daha çox, holotrofik hallarla, yəni psixospiritual ölüm və yenidən doğum cəhtləri ilə əlaqədar olduğunu göstərməkdədir. Bu cəhdlərə insanlığın ritual və ruhsal tarixində; şamanizmdə keçid ayinləri, antik dünyanın ölüm və yenidən doğulma sirlərində, və dünyanın böyük dinlərində (xiristianlığın “yenidən doğuş” və hinduların “dvija” anlayışında) rastlanılır.” (8)(yenə orda) Göründüyü kimi, Qrof Maya mifologiyası və onun təsiri ilə meydana gələn şərhləri ruhi-psixoloji baxımdan ölüb-dirilmə kontekstində izah edir ki, bu izahı məsələyə yanaşmada ən optimal variant hesab edirik. Belə ki, şüuraltı ətraf dünyaya insanın şüurundan asılı olmayan reaksiya verir. Bu, insanın şüuru ilə qarşıdurmada olmaqla yanaşı, həm də şüurun məhsulu olan kəşflər və yeniliklərlə da qarşıdurmada ola bilər. Texnoloji kəşflər və kataklizmlər bir tərəfdən insanın sıxışdırılması kimi anlaşılırsa, digər bir tərəfdən də onun nəhəng qüvvələr qarşısında acizliyi təsiri bağışlayır. Bu hadisələrə şüuraltı “insandan asılı olmayan”reaksiyalar nümayiş etdirir. Məlumdur ki, cəmiyyəti sıxışdıran Təpəgözə, Divə qarşı qəhrəman “o dünya”ya getməklə, ölüb-dirilmək vasitəsi ilə qalib gəlir. İnsanın sıxışdırılması anında şüuraltının reaksiyası sabitdir: istər mifoloji nəhəng, istərsə texnoloji vasitələrin sıxışdırıcı təsirinə qarşı şüuraltı “ölüb-dirilmə” formulunu təqdim edir. Bu mənada “21 dekabr” mayalıların mifoloji zamanının tarixi zamana köçürülməsi nəticəsində müəyyənləşdirilən “esxatoloji tarix” anlayışından daha böyük məzmun kəsb edir. Yəni insanlar arasında bu gün barədə təsəvvürlərin geniş yayılma səbəbi insanların Maya mifologiyasına verdiyi reaksiya yox, şüuraltının insanı sıxışdıran mühitə, texnoloji vasitələrə verdiyi reaksiyadır. Diqqət edəndə aydın olur ki, bu motivlər içərisində “texnologiyanı tormozlaşdıran” motivlər xüsusi ilə geniş yayılmışdır. Ölmək və texnoloji mühiti ölüm nöqtəsində tərk edərək yenidən doğulmaq istəyini bu motivlərin təhlili zamanı daha aydın görmək olar:
Nuhun gəmisi, qızıl yumurta və ərzaq depolanmış ev. Xalq arasında müşahidələrimiz zamanı aydın oldu ki, insanlar 21 dekabrdan sağ və salamat qurtarmaq məqsədi ilə qidalanmaları haqda da ciddi maraqlanırlar. Daha çox soyuq, konservləşdirilmiş yeməklərə üstünlük verməyi düşünürlər. Xatırlatmalıyıq ki, keçid ritualında belə məqamlara rast gəlmək mümkündür. Belə ki, Çin elçisi “Wang Yen-Tenin uyğur səyahətnaməsi”ndə verilən məlumata görə onlar üçüncü ayın doqquzuncu günü Han-shıh festivalını qeyd edirlər. (9, 59). Wolfram Eberhard “Çin festivalları” kitabında Han-shıh barədə yazır: “Çinin bəzi bölgələrində festivalın qədim cizgiləri keyfiyyətlərinin çoxu mühafizə edilməkdədir. “Soyuq yemək” ziyafəti ilə bayram bir gün öncədən başlayar. Evlərdə və əhatəsində bütün atəşlər söndürülür, iyirmi dörd saat müddətində yeni bir işıq yandırıla bilməz. Bir gün öncədən hazırlanmış yeməklər isidilmədən yeyilir. (10, 117)”. Uyğur və Çinlilərin ortaq şəkldə qeyd etdiklər bu mərasimin bəzi detalları bizim üçün əhəmiyyətlidir. Keçid, ölüb-dirilmə anında soyuq yemək yeyir və bütün işıqları söndürürlər. Yaxud da nağıl qəhrəmanı yeraltı dünyada, keçid situasiyasında işıqdan mərum edilir. Keçid anında realizə olunan, reaktuallaşdırılan bu arxetip model dünyanın sonu barədə təsəvvürlərdə rastlanılır. Keçid anında (21 dekabrda) hər yerin qaranlıq olacağı düşünülür və konservləşdirilmiş, soyuq yeməklərə üstünlük vermək məsləhət görülür. “Qaranlıq və konserv” motivi Çin-uyğur festivalında “işıqları söndürmək və soyuq yemək” motivinə uyğun gəlir. Bu model keçid anının aktuallaşmasını təmin edən modeldir. Keçid anının gerçək təzahür formasında və psixoloji təşkilolunma situasiyasında özünü aktuallaşdırır. “Qaranlıq və soyuq yemək“ ritual ölümün təşkil olunmasına xidmət edir. Şam motivində” bu məsələyə bir daha qayıdacağıq. Odur ki, burada başqa bir məsələyə diqqət yetirək. Yuxarıda diqqətə çatdırdığımız kimi, dünyanın sonunda Nuh canlıları gəmisinə mindirəcək, hind mifologiyasında qızıl yumurta yox olmuş həyatın toxumunu ehtiva etməklə, german mifologiyasındakı Lif (Həyat) və Lifthasir ağacın arasında gizlənməklə gələcəkdə yenidən yaranmaya şərait yaradırlar. Esxatoloji arxetipn daxilində yenidən yaranmanın da gizləndiyini yuxarıda demişdirk. Yuxarıdakı miflərdə xilas edici motivlər gəmi, yumurta və ağacdır. Ən zəruru nemətləri evə cəmləyərək yenidən doğulma üçün ritual situasiyanın yaradılması özü də yuxarıdkı miflər kontekstində anlaşılmalıdır. İnsan daxili-psixoloji baxımdan xilas olmaq üçün “öz evini” keçid üçün lazım olan vasitələrlə təmin edir. Bununlada ev gəmi, yumurta, ağac kimi xilasedici motivlər sırasına daxil edilir.
Yeri gəlmişkən onu da deyək ki, bu formada yanaşma hətta elmi tədqiqatlarda da özünü göstərir. Belə ki, Norveçin şimalında Spitsebergen adasımnda dağın 130 metr dərinliyində doqquz milyon dollara başa gələn Svalbard Qlobal toxum deposu 2008-ci il martın beşindən fəaliyyət göstərir. İnternet saytlarından birində bu məsələyə münasibət aşağıdakı kimidir: “Əfsanəyə görə böyük tufan baş verdiyi zaman Nuh peyğəmbər hər canlı növündən bir cüt gəmisinə götürmüş və dünyada yaşamın davamına bu cür nail olmuşdur. 1983-cü ildən bəri Norveçtə tikilən Svalbard Qlobal toxum deposu hər hansısa bir fəlakət zamanı Nuhun gəmisi əfsanəsini gerçəkləşdirmək məqsədi daşıyır” (11) Bu məsələnin özündə belə esxotologiyadan xilas olma, qorunmaının ənənəvi modelinin təsirini görmək olar. Daha doğrusu esxotologiya ilə bağlı qorxu, həyəcan, təhlükəni ətrafında ənənəvi qorunma modeli canlanır. Sözsüz ki, bunun əsas səbəbi ölməz arxetiplərin emosional-həyəcan anında aktuallaşmasıdır.
Şam yaxud Prometey kompleksi. Müşahidələrimiz zamanı müəyyən edilən maraqlı məqamlardan biri də budur ki, insanlar bütün yerdə enerjinin tükənəcəyinə, Günəşin parıldamayacağına, kibritin yanmanyacağına iddia etməklə yanaşı “şam odu” ilə xilas olacaqlarını düşünürlər. Bu məsələnin mahiyyətini anlamaq üçün məsələyə psixosemantik özünüifadə və ritaul təşkilolunma baxımdan yanaşmaq lazımdır.
Sözügedən faktı psixosemantik özünüifadə kimi izah etmək üçün arxetip modeli təcəssüm etdirən “Prometey” sujetinə diqqət çəkməliyik. Prometey odu oğurlayıb insanlara verdiyinə görə cəzaya məhkum edilmişdir. Odun insan həyatındakı rolu ona bir çox semantika yükləmişdir. Od yaradıcı, dağıdıcı başlanğıc olaraq mədəniyyətdə simvollaşmışdır. Mədəniyyətdə odla bağlı tapınaqlar təbiidir ki, odun həyat mənbəyi kimi dəyərləndirilməsi ilə əlaqədardır. Psixosemantik olaraq hər bir kəsin şüur və şüuraltında da od həyat mənbəyidir. Onun yox olması bütövlüdə həyatın yox olmasına gətirib çıxara bilər. Hər bir insan da fiziki baxımdan qorunma instiktinə bənzəyən, həyatı, mühafizə, qoruma psxologiyası vardır. Məhz bununla əlaqədardır ki, “şam motivi” 21 dekabrda baş verəcək fəlakətdən xilas olma vasitələrindən biri kimi təqdim olunur. Burada maraqlı bir paradoks ortaya çıxır: Günəş görünməyəcək, işıqlar hər yerdə sönəcək, kibrit yanmayacaq, hətta maşınların akkumliyatoru cərəyan verməyəcək. Təbidir ki, bütüm bunların hamısı esxatoloji motivin tərkibi olmaqla enerji tükənməsinin işarəsidir. Onda belə bir sual ortaya çıxır: Nəyə görə bu qədər enerji mənbələrinin (hətta Günəş belə) tükənəcəyi, sönəcəyi düşünüldüyü halda şamın yanacağına ümid edilir? “Promotey kompleksi” adlandırdğımız düşüncə kontekstində izah olunması məqsədəuyğundur. Yunan mifologiyasından bizə bəllidir ki, yaradıcı titan Prometheus (Prometey) Zeusun (Zevsin) yox etmək istədiyi irqi, ilk ölümlüləri torpaq və sudan meydana çıxarmışdır. Prometey insanlarına ölümsüz dəmirçi Hephaistosun ocağından atəş oğurlayaraq yardım etdiyi üçün Zevs onu Skityada Qafqaz dağına bağlatdıraraq cəzalandırmışdır(7,58) S.A. Tokarev “Mədəniyyət tarixində atəş simvolu” məqaləsində yazır: “Odun mənşəyi ilə əlaqaqədar ən qədim miflər Avstraliya aborogenlərində qorunmuşdur. Əgər indi atəşə heyvanlar deyil, insanlar sahibdirsə də daha əvvəl bunun əksi mövcud idi. Bir heyvan odun tək sahibiydi, insanın bunu ondan alması lazımıydı. Odur ki, oğurluq motivi buradan doğmuşdur. Məsələn, Viktoriyanın (Avstraliya) yerli qəbilələrinin birindən qeydə alınmış sadə bir mifdə bunu görmək olar. Qədim zamanlarda odun tək sahibi onu kimsəylə paylaşmaq istəməyən iki bətnli bir Bandikutdur (Avstraliyada yeraltında yaşayan məməli heyvan-S.Q). Atəşə sahib olmaq istəyən digər heyvanlar bir araya gəlir. Bu işi göyərçin etməyə çalışır. Onun ardınca şahin bu işi yerinə yetirməyə çalışar. Bandikutun atdığı kötüyü havada tutar. Bu kötüktən quru bir ot yanır, beləcə atəş insanlar tərəfindən öyrənilər. Bu kimi miflər Şimali Amerika yerliləri ilə yanaşı, tarixi inkişafın daha yuxarı səviyyəsinə sahib olmuş xalqlarda da mövcuddur. Bu kimi miflərin ana obrazı atəşi oğurlayıb insanlara verəndir. Dünyanın bir çox xalqında tanınmış bu mifik şəxs “mədəni qəhrəman” adlandırılmaqdadır (13, 259). Təbiidir ki, dünyanın bir çox xalqlarına yayılmış bu motivi yaradan insan psixologiyasıdır. Və bu motiv insan emosional (yəni düşünülməmiş) sualın cavab(od haradan meydana gəlmişdir?) təqdim edir. Burada xilaskar oğru, mədəni qəhrəman da insanlığın bu sualı emosional cavablandırmaları zamanı ortaya qoyduğu obrazdır. Onun psixoloji mənbəyi insanın şüuraltındadır. Mifin özü itib getsə belə, həmin model (arxetip duyum) emosional-həyəcan anında ( konkret olaraq burada ,dünyanın dağılması düşünüldüyü zaman) funksionallaşır. Bizim fikrimizə görə, dünyanın hər yerində enerjinin tükəndiyi zaman (Günəş sönəcəyi və ya bir neçə günlük yox olduğu zaman, akkumiliyatorun dayanacağı vaxt, kibritinin yanmayacağı vaxt) şam vasitəsi ilə od əldə etmək, qorumaq motivi bu kontekstdə anlaşılmalıdır. Məlumdur ki, mədəni qəhrəmanın fəaliyyəti, həm də davamçılarının fəaliyyətidir. Yəni davamçılar mədəni qəhrəmanın fəaliyyətini imitasiya etməklə öz yaşamlarını sürdürürlər. Belə olduqda yox olan enerji kütləsindən şam vasitəsi ilə od əldə edən, saxlayan fərdlərlə mədəni qəhrəmanın fəaliyyəti arasında psixosematik baxımdan əlaqə vardır. Emosional həyəcan anında insanlar qəhrəman arxetipin təsiri ilə yox olan, qəhətə çəkilən enerji kütləsindən şam vasitəsi ilə “od oğurlayır” ki, biz bunu “promotey kompleksi” kimi xarakterizə edirik. Burada yuxarıda təqdim etdiyimiz paradoksdan doğan sualın cavabı aydın olur: şam vasitəsi ilə saxlanılan od yox olmaqda olan enerji kütləsindən “oğurlanmış od” statusundadır. Və bu “oğurlanmış od”un nəyə görə sönməyəcyi sualının cavabı mifologiyadadır. Məntiqlə kibrit yanmayandan və ümümiyyətlə, dünyada enerjinin mövcudolma prinsiplərinin pozulmasından sonra şamın yanmasından söhbət etmək gülüncdür. Və bu şamı sönməyə qoymayan insan psixologiyansının yaşamaq eşqidir ki, bunun da mahiyyətini yalnız arxetiplərə əsaslanaraq mifoloji kontekstdə izah etmək, dərk etmək mümkündür.
Odun psixosemantik mahiyyəti üzərində təbiidir ki, onun mifosemantikası yüksəlmişdir. Diqqətlə baxılsa, burada texnoloji vasitələrin öz fəaliyyətini dayandırmasından söhbət gedir. Yəni enerjinin olmamasına görə Yer kürəsində bütün texnoloji vasitələr öz fəaliyyətlərini dayandıracaqlar. Burada “texnoloji vasitələr”in şüurdakı yerini müəyənləşdirmək lazımdır. İnsan şüurunda texnoloji vasitələr müasir dünyanın simvoludur. Və bu vasitələrin öz fəaliyyətini dayandırması da, “esxotoloji motiv” sırasında, müasir dünyanın dağılması kontekstində anlaşılmalıdır. İnsan şüuru psixosemantik baxımdan bütün texnoloji vasitələri dayandırmaqla müasir texnolji vasitələrə meydan oxuyur. Texnoloji vasitələrlə bu qarşıdurma heç də şüur sahəsində müəyyən olunmur. Bəllidir ki, insanın şüuraltında onun təbii mahiyyətləri yatmışdır. Texnoloji vasitələrin inkişafından şüur məmnun olsa da, şüuraltı istəklər texnolji vasitələrin inkişafı ilə tərs mütanasibdir. Odur ki, şüuraltının müdaxiləsi ilə ona maneə olan bütün texnoloji vasitələr emosional-həyəcan anında dayandırılır. Bütün enerji mənbələrinin öz fəliyyətini dayandırdığı şəraitdə insanlar psixosemantik baxımdan ilkin yaradılış anına dönür və od əldə edərək yenidən qurulmuş həyata başlayırlar. Bütün bunun mahiyyətində insanın təbii emosiyalarını buxova salan hədləri qırmaq dayanır. Biz ona görə məsələyə psixosemantik baxımdan yanaşmağın lazım olduğunu düşünürük ki, insanlar şüurlu olaraq belə bir fəaliyyət həyata keçirdiklərini bilmirlər. Bütün bunlar şüuraltının “poetikasına” daxildir və adi halda bunlar heç bir ənənəyə bağlı olmayan faktlar kimi görünür. İnsanların təbii emosiyalarının üstünlük təşkil etdiyi miflərlə müqayisədə təkanverici arxetip qəlibi asanlıqla müəyyənləşdirmək olar. Robort-insan qarşdurması bölməsində bu məsələyə bir daha qayıdacağıq
Robort-inasan qarşıdurması. Yuxarıda dediyimiz kimi, elmi-texniki tərəqqi müəyyən mənada insanla qaşıdurmadadır. Əslində bunun əsasında şüur və şüuraltı qarşıdurması dayanır. Yaradıcılıq nümunələrinə nəzər salanda İnsanlığın şüur sahəsi tərəfindən inkişaf etdirilən elmi kəşflərlərin bəzən insanın özü ilə qarşdırurmada olduğunu görmək olar. Elmi-texniki kəşflər müəyyən mənada insanın hissi-emosional dünyasını “dağıdır” və bu zaman hissi-emosional keyfiyyətləri özündə ehtiva edən şüuraltının elmi-texniki kəşflərlə qarşıdurması ortaya çıxır. Elmi-texniki tərəqqinin insanın emosional dünyasını dağıtmasının bir neçə yolu vardır:
1) Elmi-tekniki kəşflər insanların min illər boyu simvollarla, hissi-emosional tərzdə qəbul etiyi dünyanın gerçək üzünü ortaya qoymaqla onların “ilham mənbələri”ni yalanlamışdır. Məsələn, emosional duyumda Günəş qız, Ay oğlan formasında və ya əksinə düzümdə təqdim edilir. Amma zamanla astranomiya, fizika, kimya və nəhayət kosmonovtika bu cisimlərin təbiətini, kütləsini, fizki quruluşunu açıqladı və bu informasiyalar populiyar bir tərzdə dünyanının hər yerinə yayıldı. “Elm kultu” ilə qəbul edilmiş bu informasiya insanın müvafiq hissi-emosional duyumunun öz yaşamını sürdürməsi üçün heç bir “barmaq yeri” qoymadı. Bu keyfiyyət qallaktika, göy cisimləri barədə edilmiş kəşflərə də eyni dərəcədə aiddir. İnsanın məntiqi şüuru Yer, Günəş, Ay barədə rasional elmin dediklərini qəbul etdi, bəs sual ortaya çıxır: şüuraltı, emosional dünya necə, bu elmi kəşflərlərin nəticələri ilə razılaşdı? Bizcə, şüuraltı öz hissi-emosional düzümünü “kaş” “bəlkə də” nidaları altında davam etdirir. Çünki insan psixologiyası bü hissi duyum daxilində özünü daha sərbəst və rahat hiss edir. Məhz bu keyfiyyətlə əlaqədardır ki, müəyyən mənada insan elmi-texniki kəşflərlə qarşıdurmadadır.
2) Elmi-texniki kəşflər insanların təbii mahiyyətindəki fərqləndirici meyarları aradan qaldırdığına görə insan onunla qarşdurmadadır. Bunun ən bariz nümunəsinə biz “Koroğlu” epsounda rast gəlirik. Koroğlu tüfəng çıxması ilə igidliyin aradan qalxdığnı düşünür. O tüfəngin öküzü öldürdüyünü görəndə dərhal qəhrəmanlıq zamanının geridə qaldığını düşünür. Çünki bu silah ortaya çıxdıqdan sonra iki insanın qılınclaşmağına, güləşməyinə ehtiyac duyulmur. Və burada texniki kəşf (tüfəng) insanların təbii mahiyyətində (güc və qüvvəsində) fərqi aradan qaldırdığına görə mənfi fakt kimi dəyərləndirilir. Tüfəngi mənfi qütbə qoyan insanın təbii qabiliyyətləri çərçivəsində fəaliyyət göstərmək arzu və istəyidir.
3) Elmi-texniki kəşflərin inkişaf sərhədləri bəzən insanlığın yaşam arzusunu sıxışdırdığına görə emosiyaları onu esxatoloji obrazlar sırasına daxil edərək yaşamla qarşıdurmada olan fakt kimi dəyərləndirir . Nüvə bombasının dağıdıcı gücü, müxtəlif tipli texnoloji dalğaların xəstəlik yaratma qabiliyyəti barədə təsəvvürlərin sürətlə yayılmasını məhz şüuraltının yaşam mücadiləsinin (instinktinin) nəticəsi hesab etmək olar. Bu məsələyə folklorun münasibəti barədə Daniel Wojcik yazır: “Atom erası ilə əlaqədar olan hiss və qorxular dini və dünyəvi inancları, əfsanələri, mahnıları, xalq sənətini, zarafat və danışıq formullarını özündə ehtiva edən xalq yaradıcılığının bəzi tiplərini çökdürdü. 1945-ci ilin avqustunda atom bombasının Xrasima və Naqasaki şəhərinə atılmasından sonra atom silahı ilə əlaqədar olan geniş yayılmış folklor mətnləri ölüm inancını təcəssüm etdirir və bildirilir ki, onların istifadəsi dünyanın sonunu gətirəcək. Və bu hadisədən sonra atom apokalipsisi barədə folklor Amerikan dini və dünyəvi mədəniyyətində geniş şəkildə çiçəkləndi” (14, 1085). Xatırlatmalıyıq ki, texnoloji vasitələrə qarşı şüuraltı mücadilə zamanların qarşıdurması, təbiilik və süniilik kontekstində də ortaya çıxır. Yaşlı adamlar tez-tez deyir: “Əvvəllər hər şey təmiziydi, indi min oyun açırlar bitkilərin başına yeyirsən hamısı xəstəlikdi”, “Əvvəllər bu qədər heç xəstəlik yoxuydu ye indi o qədər zəhərlər buraxılır ki havaya, xəstəliklər günügündən çoxalır”.
Elmi-texniki tərəqqi ilə insan qarşıdurmasının kuliminasiya nöqtəsi onun “dublikatı” kimi təsvir olunan robortdur. Robort-insan qarşıdurmasını ən bariz nümunəsi “robort kimi” ifadəsində gizlənmişdir. “Filankəs elə bil robortdur “- bu ifadə emosional duyğuları qaydasında olmayan, qəddarlıq edən, ətraf mühiti nəzərə almadan eyni işi təkrarlayan adamlar haqqında deyilir. Yəni robort bu keyfiyyətlərə malik olmaqla insanın emosional dünyası ilə tərs mütənasibdir. Dünyanın sonunda Yer kürəsində robortların meydana çıxma qorxusu, əslində, esxatoloji kontekstdə insanlığın emosional-ruhi duyumunun azalacağı yaxud da yoxa çıxacağı barədə qorxuların işarəsidir. Günəşin sönməyi, ağacların qışda bar gətirməyi, gecə ilə gündüzün yerdəyişməsi kontekstində ruhi-emosional duyumun robortvari davranışlarla əvəzlənməsi qurxusu daha aydın anlaşılandır.
Kosmik nizamın destruksiyası (pozulması). Bütün mifologiyalarda esxatoloji motivlər dünyadüzümünün desruksiyası ilə müşayiət olunur. Bu, dünya düzümündə insanların daxili və xarici dünyası vəhdətdə olduğuna görə destruksiya, pozulma hər ikisi fonunda baş verir. Əxlaq, böyük-kiçik münasibətləri kimi cəmiyyət normaları ilə yanaşı təbii obyektlər də öz nizamını dəyişir: Günəş Şərqdən yox Qərbdən çıxır, gecə və gündüz yerini dəyişir, irəli hərəkət geriyə hərəkətlə nəticələnir, qış vaxtı ağac meyvə gətirir və s. Bu xüsusiyyətlər mifoloji esxotologiyanın əsas motividir ki, esxatoloji situasiyaların hamısında bu və ya digər bir şəkildə təkrarlanır. Bu motivlər real dünyadakı düzümdən daha çox psixodünyanın metaforik vahidləridir. Baş verən gerçək hadisələrə bu motivlər vasitəsi ilə emosional münasibət ifadə olunur: məsələn, hər hansısa bir adam adət etdiyi bir vərdişdən kənara çıxdığını görəndə adətən deyilir “Bu Gün(əş) hardan çıxıb?”. İlk baxışdan həmin şəxsin özü Günəşə bənzədilir. Diqqətlə baxıldıqda isə “Günş hardan çıxıb?” sualının arxasında belə bir məna var ki, Günəş hər zaman çıxdığı yerdən çıxmamışdır. Yəni fərdin qeyri-ənənəvi davranışı Günəşin qeyri-ənənəvi (esxatoloji zamana xas) batıb-çıxması ilə izah olunur. Metaforik vahidin köməyi ilə hər hansısa bir fəaliyyət esxatoloji kontekstdə dəyərləndirilir. Yaxud da qeyri-ənənəvi bir hal görəndə deyilir: “dünyanın axırıdır deyəsən”. Sözsüz ki, bu da faktı esxatoloji kontekstdə dəyərləndirməyə xidmət edir. Yaxud, şiddətli selə, güllə-borana düşən adam bu vəziyyəti “yer-göy qarışmışdı biri-birinə” deyərək xarakterizə edir. Bir sözlər təəccüb və qorxu emosiyasından törəyən esxatoloji motivlər həm də onların metaforik işarəsidir. Odur ki, təəccüb anı esxatoloji motivlərlə ifadə olunur. 21 dekabrda insanların qorxu və həyəcan emosiyası ilə əlaqədar olduğu üçün esxatoloji motivlərin aktuallaşmasına səbəb olmuşdur. Və bu motivlər öz növbəsində insan psixologiyasının dirilmək üçün ölmək təlabatını təmin edir.
Bu izahların fonunda deyə bilərik ki, 21 dekabrdan sonra dünya ritualdan keçmiş qəhrəman kimi bir qədər sərbəst nəfəs alacaq. Bunun səbəbi gərginliklə gözləmə psixologiyasından sonra yaranacaq rahatlıqdan başqa bir şey olmayacaq.

Ədəbiyyat

1. Желтикова И.В., Гусев Д.В. Ожидание будущего: утопия, эсхатология, танатология. Орел, ОГУ, 2011, 172
2. 2012 Dünyanın Sonu mu? http://www.barisilhan.com/2012,
Maya Takvimi ve dünyanın sonu? http://zamerra.blogspot.com/2012/02/maya-takvimi-ve-dunyann-sonu.html
3. Material arxivimizdədir
4. Дорошин Б. А. Символизм и архетипика образа саранчи Апокалипсиса в контексте современного кризиса человечества. Символическое и архетипическое в культуре и социальных отношениях. Пенза – Прага 2011, 270.
5. Əsatirlər, əfsanə və rəvayətlər. Bakı: Şərq-Qərb, 2005, 302
6. Wilhelm Radloff Türklərin kökləri dilləri və halk edebiyyatından denemeler. Ankara Ekvay yayınlar.1999, 458
7. Donna Rosenberg Dünya mitolojisi, Büyük dastan ve söylenceler antolojisi. İmge: 2003, 906,
8. Stanislav Grof. 2012 and human destiny: end of the world or consciousness revolution? http//www.lightparty.com/spirituality/2012HumanDestiny.html
9. Зin elçisi Wang Yen-Tinin Uyğur seyahatnamesi. Ankara. Türk tarih kurumu Basımevi. 1989 111 s 59
10. Eberhard Wolfram. Chinese Festivals. London: 1958
11. Olası bir yok oluş için kıyamet ambarı. http://www.mailce.com/olasi-bir-yok-olus-icin-kiyamet-ambari.html
12. Monqolların gizli tarixi. (çev.R.Əskər) Bakı: MBM, 2011, 360.
13. Tokarev S.A.. Kültür tarihinde ateş sembolü. Türk dünyası İncələmələri dərgisi. İzmir, 2005, Cild: VI, say 1, 257-262 s
14. Daniel Wojcik . Nuclear lore. American Folklore. An Encyclopedia (Edited by Jan Harold Brunvand) New York & London. Garland Publishing, 1996. 1085-1086.