“Boğazda səsin qaynamasına görə o tayfaya belə ad verilib”

Publika.Az-ın “Könlüm keçir” layihəsinin növbəti qonağı AVCİYA-nın eksperti, Söz Azadlığını Müdafiə Fondunun icraçı direktoru Vüqar Tofiqlidir.

İşğalla bitən arzular

Ağdam rayonunun Quzanlı kəndində doğulmuşam. Əmək fəaliyyətimə də elə Quzanlıda orta məktəb müəllimi kimi başlamışam. Kənddə çox istəyirdik ki, muzey yaradaq. Ancaq hadisələrin başlanması hamı kimi mənim də həyatımda çox böyük arzuların üstündən xətt çəkdi.

“Quzanlı Ağdam deyil” deyənlərə

Guya deyirlər ki, Quzanlı işğalı hiss etməyib. Əksinə, Ağdamdan gələn bütün qaçqınlar üçün məskən oldu. İndi kəndə gedəndə heç kimi tanımıram. 30 minə yaxın adama Quzanlı məskən oldu. Təkcə Quzanlı yox, bütün Azərbaycan işğalı hiss elədi. Bakı minlərlə insana qucaq açdı.
Quzanlı şəhər mərkəzindən 30 km uzaqlıqda olduğuna görə infrastrukturla bağlı müəyyən qədər problemləri var idi.

Böyüklərlə keçən uşaqlıq

Uşaq vaxtı tez-tez şəhər mərkəzinə gedirdim. Evin tək övladı idim. Valideynlərim məktəb direktoru olduqlarına görə mən də onlara qoşulub gedirdim. Uşaqlığım qəribə və maraqlı keçib. Böyüklərin çoxu valideynlərimə görə məni tanıyırdı. Özümdən yaşca böyüklərlə ünsiyyətə girirdim.

Öyrənmədiyimiz tarix

İnstitutda oxuduğum vaxtda da Ağdama tez-tez gedirdim. Ağdamın işğalı zamanı mən elə bildim ki, dünyanın sonu gəldi. Azərbaycan tarixində iki əhəmiyyətli ərazi vahidinin biri Qarabağdır. Dəvəçiliyin inkişafı, üzümçülük Qarabağın adı ilə bağlıdır. Ağdam şəhər olduqdan uzun bir müddət keçdikdən sonra şəhər statusu adını alıb. Tarixi faktlara görə Ağdam şəhərinin əsası 1752-ci ildə qoyulub, 1830-ci ildə isə şəhər statusu alıb. 1923-cü ildə isə Qəza mərkəzi olub. Tarixə söykənmək yaxşıdır, lakin, arxeoloji qazıntılar onu göstərir ki, Ağdamın tarixi eradan əvvəl IV-V əsrə gedib çıxır.

Qarabağın işğalından əvvəl, təəssüf ki, Qarabağın tarixi ilə bağlı bizdə dərin məlumat yox idi. Azərbaycan tarixini yalnız 9-10-cu sinifdə keçmişdik. Sovet İmperiyasının siyasəti ondan ibarət idi ki, qondarma milliyyəti olmayan gənclər yaratsın. O gənclər ki, yalnız Sovet hakimiyyətinə xidmət edəcək və yalançı Sovet ənənələrini yaşadacaq. Məqsəd isə xalqların milli-mənəvi dəyərlərinin itirilməsi idi. Hazırda Azərbaycan xalqının özünə aid dəyərləri yaşayırsa, bu yalnız sadə xalqın öz gücü ilə qoruyub saxlamasının nəticəsidir. Azərbaycan dilində olan məktəblər sıxışdırılırdı. Gənclərin Azərbaycan dilinə münasibəti pis idi. Mənim Azərbaycan tarixinə, Qarabağ tarixinə marağım institut illərindən başlayıb.

Erməniyə dönən albanlar

Tələbə vaxtı yayda odun yığmağa gedəndə Ağdamdan yuxarıda Mardages kəndində ayaq saxlamalı olduq. Tərtər çayından yuxarıda yerləşirdi. Mardages kəndi infrastruktur baxımından yüksək inkişaf etmiş erməni kəndi idi. Balaca bir kəndin özünə aid su elektrik stansiyası var idi. Kəndarası yollar asfaltlanmışdı. Yüksək səviyyəli məktəbi var idi. Həmin kəndin qəbristanlığından bir az aralıda türbə var idi. Türbə səkkiz guşəli ulduz formasında tikilmişdi. O türbənin tarixindən heç kimin məlumatı yox idi. Mardages kəndindəki ailələrin heç birinin xarici görünüşündə erməni fakturası yox idi. Onlar erməniləşmiş albanlar idi. Onların heç biri erməni deyildi. Onlar azərbaycanlılara daha çox oxşayırdılar.

Sonra mən tarixçilərə gördüklərim barədə danışanda məlum oldu ki, heç bir məlumatları yoxdur. Hətta türbə maddi-mədəniyyət abidəsi kimi heç bir yerdə qeydiyyatdan keçməyib. Sovet dövründə heç kim acından ölmürdü. Hamının imkanı var idi. Yaxşı yaşayırdıq. Ancaq həyatdan zövq almırdıq. Öz keçmişimizi bilmirdik. Elə bunlara görə də Sovet hakimiyyəti məhvə məruz qaldı.

İnkişaf xətti

Hazırda Ağdamın yüz illik inkişaf tarixi ilə bağlı tədqiqat aparıram. Dərinə getdikcə görürsən ki, böyük bir məqam kəşf etmisən. Məsələn, Ağdamın özünün yazılmamış qanunları var idi. Hətta o qanunlar da vaxtaşırı təkmilləşdirilirdi. Moskvanın ən bahalı ticarət mərkəzi “Berezka”da bu gün satılan mal sabah mütləq Ağdam bazarında olmalı idi. Ağdam bazarı 50-ci illərdə artıq formalaşmışdı. Bu gün meydana çıxan distrubuter, diller, şəbəkə biznesi anlayışı hələ o dövrdə Ağdamda var idi. Bazar iqtisadiyyatı, kapitalist qaydalar formalaşmışdı.

Bir az “yuxarıdan gedən” alverçilər bazarda görünməzdi. Onların dilerləri, köməkçiləri müştəri tapıb alverçilərin evinə aparırdı. Təsəvvür edin, Ağdamda düzəldilən dəri qədər keyfiyyətli dəri heç yerdə tapılmazdı. O dərini düzəltmək üçün çox sayda insan əməyi sərf olunurdu. Eləcə də yalnız dəri sahəsindən bir neçə evə çörək gedirdi. Biri bir dərmanı, biri bir boyanı öz sahəsinə çevirmişdi. Biri aparatı düzəldirdi, dərini tarımlayırdı. Ən sonda dərziyə gəlib çıxırdı. Satıcı isə tamamilə başqası olurdu.

Kənd təsərrüfatı malları da bir qayda olaraq konkret adamlardan alınırdı. Sistem elə qurulmuşdu ki, malı gətirənin özündən alıb satırdılar. Ağdam bazarında atom bombasından başqa hər şey var idi. İndi adi haldır, ancaq Sovet dövründə qışın oğlan çağında Ağdam bazarında 100 rubla pomidor-xiyar satılırdı. Heç kim heç kimin sahəsinə girmirdi.

Əsil nəcabət məsələlərinin vacibliyi

Geyim məsələsi də Ağdamda vacib idi. Hamı öz geyim-keçiminə diqqət edirdi. Yeddi arxa dönəni ziyalı sayılan ailələr var idi. Hansısa qlobal problem olanda mütləq həmin nəsildən olan adamlar müdaxilə edirdilər. Belə xüsusiyyətlər son vaxtlara qədər qalmışdı. 50-ci və 80-ci illər Ağdamın tarixində xüsusi qeyd edilməsi lazım olan dövrlərdir. “Şur” ansamblının yaranması, mədəniyyətlə bağlı müəyyən hadisələr, Müəllimlər İnstitutunun yaranması, 4 texnikumun açılması bu dövrlərə təsadüf edir. Ağdam Musiqi Məktəbinin yüksək prestiji var idi. Konservatoriyadan əvvəl gəlib orda oxumaq istəyirdilər. Ağdam Musiqi Məktəbində oxumağı özlərinə şərəf hesab edirdilər. Bu gün parlayan muğam ulduzlarımızın çoxu Ağdam Musiqi Məktəbinin məzunlarıdır.

Ağdamda din

Ağdamın hər şeyi özünəməxsusdur. Ağdam tədqiqatçısı Ziyəddin Göyüşov yazırdı ki, atəşpərəstlik dövründən İslam formalaşana kimi Qarabağ İslamı qəbul edən ən sonuncu zona olub. Bizdə İslam dəyərlərinə qiymət verirlər. Lakin başqa zonalarla müqayisədə fərqli idi. Ağdamda atəşpərəstlik, oda sitayiş daha çox yaşanırdı. Novruz bayramı milli yox, dini bayram müqəddəsliyində qeyd edilirdi. Hər bayramda Ağdam elə bil ki, yenidən doğulurdu. Hər şey təzələnirdi. Hamı öz evini imkanı çatdığı qədər təmir eləməyə çalışırdı. Novruz Ağdam üçün bütün il boyu gözlənilən bayram idi.

Qar-qarlar tayfası

Ağdamdan gözəl səslərin çıxmasının da tarixi səbəbləri var. Ağdamlılar qədim qar-qarlar tayfasındandır. Xüsusi tembrlə boğazda səsin qaynamasına görə o tayfaya belə ad verilib.
İdealoji işdə problemlərimiz

İndiki gənclər prosesləri izləməyib. Gərginlikləri, müharibəni hiss etməyiblər. İdeoloji iş də düzgün qurulmayıb. Belə davam etsə, indi 10 yaşı olanlar 10 il sonra deyəcək ki, Ağdam bir restorandır, oturub orda çay içmişəm. İndi məktəblilərdən soruşsaq ki, Xankəndi haradır, deyəcəklər ki, Gənclik metrosunun yanındakı restorandır. Elə bir qara qüvvə var ki, xalqı o torpaqlardan zamanla uzaqlaşdırır. Bu məni çox narahat edir, qorxudur.

Elə eləməliyik ki, nəsillər arasında əlaqə itməsin. Dövlətin ideologiyasında Qarabağ birinci yerdə olmalıdır. Uşaqlarımıza evdə, məktəbdə təbliğ eləməliyik ki, erməni bizim düşmənimizdir, lakin, yaşayış yerləri, öz torpaqları olmadığı üçün Qarabağda yaşamağa onlara yer vermişik. İyirmi ildir ki, biz müharibədə dəymiş ziyanı dəqiqliklə hesablayıb ortaya konkret rəqəm qoya bilmirik.

Tutaq ki, elə günü sabah torpaqlar işğaldan azad olunsa, biz Qarabağa hansı istiqamətdə gedəcəyimizi bilmirik. Qərvənddən Ağdama neçə kilometr yol olduğunu bilmirik. Biz öz torpaqlarımızın coğrafiyasını belə, bu neçə ildə dəqiqliklə yazıb hazırlamamışıq. Bunu gənclərə biz öyrətməyəcəyiksə, heç kim gənclikdən heç nə gözləməsin. Gənclər üçün o yolları canlandırmaq üçün əlimizin altında maddi baza olmalıdır. Ağdamda olan Ümumİttifaq iki zavod var idi ki, sənədlərdə qeydə alınmayıb. Ağdam Dəzgahqayırma zavodu və Düymə zavodunda minlərlə insan işləyirdi.

Ağdam dünyadan çaxırı ilə məşhur idi

Ağdamın Abdal Gülablısında alimlər səksəninci illərdə tədqiqat apardılar və aydın oldu ki, o ərazidə oksigenin həcmi digər rayonlara nisbətən daha çoxdur. Həmin kənddə də, sanatoriya tikildi.
Ağdamda Çömçəli bulaq var idi. Su yüz illərlə eyni yerə tökülməkdən daşı çömçəyə oxşatmışdı.
Ağdam Qarabağın özəyi idi, mərkəzi idi. Şuşa isə sanki, İçəri şəhər rolunu oynayırdı. Bütün mədəniyyət abidələri, gözəlliklər Şuşaya toplanmışdı.
Gündəlik həyatımızda, bu günümüzdə Ağdamın yeri görünür. Ağdam qədər iqtisadi baxımdan inkişaf etmiş ərazi əgər əlimizdə olsaydı dəfələrlə daha güclü iqtisadiyyata sahib olardıq.

Günay