Milli Dirçəliş Hərəkatı Partiyası Qərbi Azərbaycan Departamentinin "İrəvanın işğalının 185-ci ili" tədbirində alim Səməndər Çaxmaqlının məruzəsi



Bildiyiniz kimi, XVI əsrin əvvələrində (1502-ci ildə) Səfəvilər dövləti Qərbi Azərbaycanm öz inzibati ərazi bölgəsinə daxil edərək, mərkəzi İrəvan şəhəri olan Çuxursəd bəylərbəyliyini yaratmışdır. Bu ad Qərbi Azərbaycanm ilk coğrafi adı hesab edilmişdir. Qərbi Azərbaycanm əksər bölgələrinin bir bəylərbəyliyində birləşdirilməsi, onun gələcəkdə müstəqil* dövlət kimi formalaşmasında çox böyük əhəmiyyəti olmuşdur.

XVI əsrin ikinci yarısından Çuxursəd bəylərbəyl iyini Rəvan (İrəvan) əyaləti adlandırdı və Qərbi Azərbaycan bölgəsi yeni coğrafi ad kəsb etdi. Bölgənin trəvan şəhəri əsasmda adlandırılması sonralar “trəvan xanlığı”, “İrəvan qubemiyası” və İrəvan qəzası adı ilə tarixə düşdü və Qərbi Azərbaycan həmin adla tanındı.
Tarixi mənbələrə görə “İrəvan” adı hələ e.ə.VIII əsirdə də mövcud olmuş, eramızın VII əsrindən başlayaraq Qərbi Azərbay canın strateji mərkəzi kimi taninmişdir. İrəvan sözü türk sözü olaraq rəvanlıq, düzənlik manasını kəsb edir. Şərq mənbələrində və orta əsr rus arxiv sənədlərində İrəvan şəhəri “Rəvan” adlandırılmış və bunun izahı kimi şəhərin dağlarla əhatə olunmuş rəvan yerdə salındığına görə belə ad verilməsi izah edilmişdir. Məlum olduğu kimi həmin bölgələrdə yaşayan azərbaycanlılar “r” hərfinin əvvəlinə “Δ hərfi əlavə ediirdilər. Məsələn, Rza-İrza, Mirzə- tmirzə, rahat-irahat, rəhmət-irəhmət v.s. ona görə də rəvan şəhəri İrəvan adlandırılmışdır. Sonralar ermənilər bu adı da erməniləşdirmiş, onu “Erivan”, Yereven kimi səsləndirmişlər.

Erebuni qalası hələ eramızdan əvvəl 782-ci ildə Urartu çarı I-ci Arqişti tərəfmdən trəvan şəhəri ərazisində, şəhərin cənub-şərq tərəfındə Qanlıtəpə adlı yerdə salınmış şəhər -qala qədim türk qalalarından biri olmuşdur. Bu qədim türk qalası e.ə. IV əsrə qədər mövcud olmuşdur. Tarixi mənbələrdə Erebuni şəhəri İşpini kimi də adlanmış bu qalanin əsl adı türkcə Erebuni olmaqla “Er-bi” (ərlər boyu) və “uni” urartu dilində “ölkə “deməkdir və “ərlər boyunun ölkəsi” anlamını verir.Erebuninin İravan şəhərinin ilkin adı olduğu da oz təsdiqini tapmışdir. Sovet dönəmində ermənilər əski erməni əlifbası ilə yazilmiş bir neçə daş parçasını İrəvan qaıası ərazisində torpağa basdıraraq, bir müddət sonra guya qazıntılar zamanı tapıldığını bütün dünyaya yaydılar və İrəvanın erməni şəhəri olduğunu təsdiqləmək üçün
Yerevan şəhərinin 2500-illiyini qeyd etdilər. Lâkin onların tarixi saxtakarlığı indi də kağız üzərindədir.

1590-cı ildə olduğu kimi,1728-ci ildə də trəvan əyaləti Osmalı İmperyasının tərkibində olarkən əyalətin müstəqil dəftəri tərtib edilmiş Naxçıvan bölgəsinin içtimai dəftərindən Zəbil, Zar, Şərur nahiyələri çıxarılaraq İrəvan əyalətinin təkibinə daxil edilmişdir.

Bu zaman İrəvan əyaləti Mülki, Axsaxala, Məvazeyi-Xatın, Aslanlı, Qarabağ, Dərəşam, Dərəşahbuz, Bazarçay, Şərur, Zəbil, Zar, Əlincə, Sisiyan,Azadçıqan, Ordubad, Şorlud, Dəmiqad kimi 16 nahiyyədən və bir qəzası olan Naxçıvan livasından ibarət olmuşdur. Əyalətdə terk müsəlmanlar 73% ermənilər və qeyri millətlər isə ahalinin 27%-ni təşkil etmişdir.

1736-1747-ci illərdə mərkəzi Təbriz şəhəri olmaqla Azərbaycan vilayəti yaradıldı və Çuxursəd bəylərbəyliyi ləğv edilərək Qərbi Azərbaycan “İrəvan viləyəti” kimi Azərbaycan vilayətinin tərkibinə daxil erdilmişdir.

1747-ci ildə Azərbaycan vilayətində 20 müstəqil xanlıqlar yaradıldı və bu xanlıqlardan biri də İrəvan xanlığı idi.

İrəvan xanlığı Ağrıdağ düzənliyini , Göyçə gölü hövzəsini və Araz çayının cənub-şərqə doğu uzanan ərazini əhatə edirdi. Azərbaycanın şimal- şərqində yerləşən bu xanlıq mərkəzi İrəvan şəhəri olmaqla Naiblərin idarə etdiyi Qırxbulaq,Zəngibasar, Gəmibasar, Vedibasar, Şərur, Sürməli, Dərəkənd, Saatli, Talin, Seyidli-Axsaxlı, Sərdarabad,Karpi, Abaran, Dərəçiçək Göyçədən ibarət 15 mahaldan və Şörəyel sultanlığından ibarət idi. trəvan xanlığı 1797-ci ilədək- 50 il müstəqil dövlət kimi mövcud olmuşdur. Hətta 1797-1228-ci illərdə də bu bölgədə İranm hakimiyyəti bərpa olsa da, İrəvan xanlığı öz mövcudluğunu itirməmişdi.
Xanlığın öz inzibati ərazi xəritəsi, bayrağı, dövlətin xüsusi idarəetmə formaları var idi və idarərtməyə aid bütün vastələrdən istifada olunurdu.Qeyd edək ki, erməni kilsələrinə katalikosu da olkənin başçısı xan tərəfmdən təyin olunurdu.

Qərbi Azərbaycan İrəvan xanlığınm əksəriyyəti azər türklərindən qisməni isə erməni və qeyri millətlərdən ibarət idi. XlX-əsrin əvəllərindən başlayaraq Rusiya ilə İran arasında başlayan müharibələr zamanı rus qoşunları birinci növbədə strateji əhəmiyyətli İrəvan qaalasını ələ keçirmək üçün hücuma keçdilər.İrəvan qalası Zəngi çayının kanarındaki Qanlıtəpə adlı ən yüksək təpədə yerləşirdi. Qanlı müharibədə qalanm mübarizəsinə qalxmış yerlı əhalı ölüm-dirim müharibəsinə girişərək, böyük fədakarlıq göstərirdilər. Ruslar bütün qüvvəbrdən istifada etsələrdə İrəvan qalasını ələ keçirə bilmədilər. Lakin xanlığm torpaqlarından Gorus, Qafan və Sisiyan mahallarmı işğal etdilər. Lakin sonralar qüvvələrin bərabər olmaması səbəbindən ruslar İrəvan qalasmı işğal etdilər. 1813-cü ildə bağlanmış Gülüstan sülh müqaviləsinə əsasən Azərbaycan ikiyə bölündü .Naxçıvan və İrəvan xanlıqları İran torpaqları hesab edildi. 1826-1828-ci illərdə Il-ci Rus îran müharibəsi çar Rusiyasınm qələbəsi ilə nəticələndi.l827-ci ilin oktyabrında İrəvan xanlığı və İrəvan qalası işğal edildi və İrəvanda müvvəti idarə üsulu yaradıldı.

1828-ci ilin mart ayının 21-də Rusiya ilə İran arasında bağlanmış Tükmənçay sülh müqaviləsinə əasən İrəvan və Naxçıvan xanlıqları ləğv edildi, rus çarı I-ci Nikolaym əmri ilə Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarmm inzibati ərazisində “Erməni vilayəti” adlı müvəqqəti idarə üsulu yaradıldı və İrəvan şəhəri ermənilərə paytaxt kimi “hədiyyə” verildi.
1828-ci ildən başlayaraq çar Rusiyasınm havadarlığı ilə yaxın dövlətlərdən İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarmm ərazisinə ermənilərin kütləvi sirətdə köçürülməsinə başlandı. Bu yeni erməni dövləti yaratmaq siyasəti bir əsrdəndə çox davam etdirildi. Hətta bu köçürülmələrdən sonra da İrəvan xanlığı ərazisində XIX əsrin birinci yarisinda azəri türklərinin və müsəlmanlarm sayı ahalinin 76,24% , erməni və qeyri millətlərin sayı isə 23,46% təşkil edirdi. Qərbi Azərbaycan torpaqlarında erməni dövləti yaratmaq üçün ermənilər və onun havadarları birinci növbədə yerli ahalini, azəri türkbrini sıxışdıraraq dədə-baba yurdlarından qovmağı onlara məxsus tarixi abidələri məhv etməyi qarşılarına əsas məqsəd qoydular. XIX əsrin əvvələrindən XX əsrin sonunadək bu məqsədlərini həyata keçirmək üçün insanlığa xas olmayan bütün vasitələrdən istifadə edərək milyonlarla azəri türkbrini əzəli və əbədi yaşayış məskənlərindən didərgin saldılar. Minnbrb tarixi abidələri yer üzündən silibdir.

Təkcə İrəvan şəhəri və onun yaxınlığında dağıdılmış böyük həcmli tarixi abidələrdən bir neçəsi barədə malumat vermək isterdim.
-1604-cü ildə I-ci Şah Abbasın İrəvan qalası ərazisində Sərdar sarayının şərqində yerləşən I-ci Şah Abbas məscidi.
-1725-ci ildə Rəcəb Paşa tərəfındən İrəvan qalasmda inşa edilmiş möhtəşəm məscid.
-İrəvan qalası və onun ətrafında inşa edilmiş 8 məscid kompleksi.
-1510-cu ildə Şah İsmayılm əmri ib İrəvanda inşa edilmiş Şah İsmayl məsçidi (1918-ci ildə həmin məscidə müsəlmanları dolduraraq od vurub yandırmışdılar).
-1413-cü ildə inşa edilmiş Sərdarabad türbəsi.
-1510-cu ildə İrəvan sərdarı Əmirquni xan Qacar tərəfındən türbəsində ucaldılmış və İrəvan xanı Hüseynəlixan tərəfındən 1782-ci ildən təhkimləşdirilmiş Sərdar qalası.
-Sərdarabad qalası Türk müsəlman qalası - Uzundar qalası v.s.
Umumıyyətlə Qərbi Azərbaycanda 42, Uçmüəzzin qəzasında 33,Zəngəzur qəzasında 35,böyük həcmli tarixi abidələr dağıdılaraq yer üzündən silinmişdir.
Ermələrin Qərbi Azərbaycana köçürülməsi 1828-ci ildən başlayaraq mərhələbrb həyata keçirilmişdir. Tarixi faktlara əsasən görürük ki, ermənilərin indiki Ermənistana köçürülməsi 1953-cü ilədək davam etmişdir.onlardan bir neçə dövrə nəzər salaq:
-1828-ci ildən başlayaraq İrandan -40.000 nəfər Türkiyədən-84.600 nəfər Suriyadan -30.000 nəfər.
-1914-1922- ci illərdə:
Türkiyədən-70.000 nəfər Fransadan-30.000 nəfər
-1945-ci ildən başlayaraq İran, Suruya, Livan, Bolqarıstan,
Yunanistan, Rumuniya-509-000 nəfər
-1947-ci ildən Fələstin, Suriya, Fransa ABŞ, Misir, Yunanistan İraq, Livandan-35.400 nəfər
-1948-ildən başlayaraq Suriya, Livan, Fransa ABŞ, Misir, Bolqarıstan Rumunya -100.000 nəfər
Əsası rus çarı I-ci Pyotr tərəfındən qoyulan ermənilərin himayə edilməsi siyasəti sonralar Rusiyanm digər çarları və bolşevik Rusiyası tərəfındən davam etdirilmişdir.
1768-ci ildə Rusiya çariçası II-ci Yekatirina ermənilərin himayə edilməsi haqqında əmr imzalamışdır.
1802-ci ildə çar I-ci Aleksandr Sisyanova yazdığı məktubda deyirdi:”Nə olursa olsun ermənilər Azərbaycanın bu və ya digər xanlıqlarında məskunlaşdırılmalı və onlardan istifada olunmalıdır”

Qərbi Azərbaycandan azər türkləri mərhələli şəkildə qovularaq çıxarılmışdır.

1-ci mərhələ: 1828-1905, 595.000 nəfər qovulmuşdur
2-ci mərhələ: 1905-1907,275.000 nəfər qovulmuşdur
3-cü mərhələ: 1918-1920, 575.000 nəfər qovulmuşdur
4-cü mərhələ: 1948-1953, 60.000 nəfər qovulmuşdur
5-ci mərhələ: 1988-1989, 250.000 nəfər qovulmuşdur

Bu mərhələlərdə 1-milyon nəfərdən artiq azər türkü öldürülmüşdür.

Bu mərhələlərdə Qərbi Azərbaycandan qovulan azərbaycanlılara 105 milyad ABŞ dolları həcmində maddi ziyan dəymişdir.
Təkcə 1988-1990-cı illərdə Ermənistandan qovulan azərbaycanlılara 4,5 milyad ABŞ dolları haəcmində maddi ziyan dəymişdir.
Göründüyü kimi 1827-ci ildən İrəvan xanlığmın işğalından sonra erməni faşistbri tərəfındən Qərbi Azərbaycan torpaqları tamamib işğal edilmiş, azəri türkbrinə məxsus bütün tarixi abidəbr dağıdılmış, bütün yaşayış yerbri məskənlərinin adları erməniləşdirilmiş, bütün azəri türkbri dədə- baba yurdlarından qovularaq, mülki əhalinin əmlakı talan edilmişdir. İndi Qərbi Azərbaycanda bir nəfər də olsun azərbaycanlı yaşamır.

XVIII-ci əsrin əvəlbrindən başlayaraq əvvəllər Rus imperiyasınm, sonralar isə bolşevik Sovet Rusiyasınm havadarlığma arxalanan ermənilər qədim Qərbi Azərbaycan torpağmda qondarma erməni dövbti yaratsalar da onun XVIII-ci əsrin əvəllərindən başlayaraq əvvəllər Rus imperiyasınm, sonralar isə bolşevik Sovet Rusiyasınm havadarlığma arxalanan ermənilər qədim Qərbi Azərbaycan torpağmda qondarma erməni dövbti yaratsalar da onun gələcəkdə böyük faciə ilə nəticələnəcəyinə çox qalmamışdır. XX-əsrin əvvələrində sürü ilə Qərbi Azərbaycan torpaqlarına soxulan ermənilər indi, XXI-ci əsrin əvvələrində sürü ilə bu torpaqlardan çıxıb getməkdədirlər. Hazırda Rusiya, İran və bir neçə dövlətin qoltuğuna sığman Ermənistan dövbti başa düşməlidir ki, o torpaqlarm sahibbri gec -tez öz yurdalarına qayıdacaqlar. Bütün Azərbaycan xalqı Dağlıq Qarabağ torpaqlarını və Qərbi Azərbaycan torpaqlarını hansı yolla olursa -olsun erməni faşistlərindən azad edəcəklər.