Faiq Ələkbərov (Qəzənfəroğlu)

Hazırda elmi, fəlsəfi və siyasi ədəbiyyatda «milli ideologiya» və bu istilahla bağlı olan etnos, millət, xalq, milli mentalitet, milli ideya, milli ideologiya və s. anlayışlar haqqında konkret, dəqiqləşdirilmiş kateqorial təriflərə rast gəlmək mümkün deyildir. Şübhəsiz ki, problemin öyrənil­məsi «milli ideologiya» anlayışının dürüst və tam izahı ilə bağlıdır. Bu baxımdan Azərbaycanın ictimai-siyasi və fəlsəfi fikrində milli ideologiya probleminin məzmununun şərhi üçün, ilk növbədə həmin anlayışların izahı verilməlidir.

Qeyd edək ki, orta əsrlərdə İslam Şərqi ölkələrində «millət» sözü dini mənsubiyyətə bağlı olaraq, ümumilikdə müsəlman əhalisinə, ya da hər hansı məzhəbə, təriqətə, eləcə də dini icmaya və cəmiyyətə aid edilirdi. Avropada isə, millətçiliyin meydana çıxma tarixi kimi XVII əsr göstərilsə də, «millət» termini çağdaş anlamda XVIII əsrdən sonra işlədilmiş, «millət» və «xalq» anlayışları müəyyən mənada bir-birindən fərqləndirilmişdir. Belə ki, «millət» - əhalinin şüurlu və fəal hissəsini, «xalq» - isə siyasi və sosial baxımdan passiv, ətalətli kütləni ifadə etmişdir.

XIX əsrin ortalarında formalaşmış marksizm təliminin baniləri - K.Marks və F.Engels isə «millət» anlayışını belə izah edirdilər ki, əvvəlcə qan qohumluğuna əsaslanan qəbilələr, sonralar məhsuldar qüvvələrin inkişafı nəticəsində qəbilələrdən tayfalar və tayfa ittifaqları yaranmışdır. Sinifli cəmiyyətin yaranmasıyla «dil qohumluğuna malik tayfalar­dan xalqlar əmələ gəlməyə başlayır. Lakin xalq hələ millət deyildir. Xalqlar dil və mənşə etibarilə bir-birinə yaxın olan və ərazi ümumiliyinə malik tayfaların birliydir». Millət isə insanların tarixən əmələ gələn sabit birliyi olub, onun varlığı üçün ümumi bir ərazinin və dilin olması vacibdir. Marks və Engels bununla yanaşı, qeyd edirdilər ki, «indiyə qədər mövcud olan bütün cəmiyyətlərin tarixi siniflər tarixi olmuşdur». Bir sözlə, bu müəlliflər «millət»in yaranmasını tarixi proseslərə bağlasalar da, sonda siyasi baxımdan «millət» dedikdə, sinfiliyə üstünlük verirdilər.

Marksizmin davamı kimi meydana çıxmış marksizm-leninizm cərəyanının əsas ideoloqlarından V.İ.Leninin fikrincə də, millət - cəmiyyətin feodal dağınıqlığının aradan qaldırılma­sı və kapitalist iqtisadi əlaqələri əsasında siyasi mərkəzləşmə­nin gücləndirilməsi dövründə yeni sosial tarixi hadisə kimi yaranmışdır. V.İ.Lenindən sonrakı sovet ideoloqları da, başda İ.Stalin olmaqla hesab edirdilər ki, millət - ümumi ərazisi, dili, iqtisadi həyat birliyi, milli psixologiya və ideologiyanın ümumiliyində öz əksini tapan, mənəvi həyat birliyi olan insanların nisbətən sabit tarixi birliyidir.

Həmin dövrdə onlara cavab olaraq Azərbaycan türk ideoloqların­dan Məhəmməd Əmin Rə­sul­za­də yazırdı ki, millət dil, mədəniyyət və adət-ənənə birliyi əsasında təşəkkül tapmışdır. Bu baxımdan M.Ə.Rəsulzadənin fikrincə, türklər (Türküstan, Türkiyə, Azərbaycan, Krım türkləri və b.) ayrı-ayrılıqda «milliyyət», cəm halında isə «millət»dir: yəni türk milləti. Deməli, əvvəllər M.Ə.Rə­sul­za­də «milliyyət» və «mil­lət»i eyni mənada başa düşmüş, bu anlayışları bir-birindən yalnız miqyasına görə fərqləndirmiş və «millət»i daha geniş anlamda götürmüşdür. 1920-ci illərdən sonra M.Ə.Rəsulzadə «milliyyət» və «millət» anlayış­­larını bir qə­dər də dəqiqləşdirmişdir. Onun fikrincə, bun­lar­dan «mi­l­liy­yət» dil, din, irq, qövm, tarix, coğrafiya, iqtisadiyyat və si­yasət amillərinin təsiri ilə meydana gələn etnik bir toplu­luq­dur. «Millət» isə, bu toplulardan yaranan ümumi iradəni ifadə edir.

Çağdaş dövrdə də Azərbaycan elmində millət, milliyyət, xalq və s. anlayışlara də­­fələrlə müraciət olunsa da, bu günə qədər həmin məf­hu­m­lar­la bağlı kateqorial təriflərə rast gəlmək müm­kün deyil. Bu da, həmin anlayışların mürək­kəb­liliyi, çox­çalarlılığı, ideoloji istiqamətləri və s. ilə bağlıdır. Ha­zır­da Azərbaycan alimlərindən bir çoxları - R.Meh­di­yev, Ə.Tağıyev, Z.Qulu­za­də, Ə.Abbasov, A.Şükür­ov, Y.Türkel və b. bu məsələlərə toxunmuş və öz münasi­bət­lərini bildirmişlər. Akademik Ramiz Mehdi­yev­in baş redaktoru olduğu «Po­litologiya. İzahlı lüğət» kitabında yazılır ki, «millət» (lat. natio tayfa, xalq) - tarixən kapitalizmin meydana gəl­məsi, feodal pərakəndə­liyinin dəf edilməsi, təsərrüfat əla­qə­lə­rinin güclənməsi, ədəbi dil bazasında savadlılığın ya­yıl­ma­sı, milli mənlik şüurunun möhkəmlən­məsi ilə səciyyələnən et­nos tipidir. Ümumi key­fiy­yətlərlə səciyyə­lənən millətlər müxtəlif yollarla, müxtəlif amillərin təsiri altında yaranır. Bunun üçün vahid sosial sxem yoxdur: «Əksər hallarda o vətənə, tarixi tale ümu­mi­li­yi­nə, ümumi mənəvi dəyərlərə bağlılıqla, bəzənsə sırf etnik əla­qələr zəminində yaranır».

Azərbaycan filosofu Ağayar Şükürovun da fikrincə, «millət» və «etnos» anlayışları barədə dəqiq tərif yox­dur. BMT-də «millət» və «xalq» anayışlarının sino­nim kimi işləndiyini qeyd edən ali­min fikrincə, bu mənada «millət» müxtəlif insan birliklərini ifadə edir. Digər şərhə görə xalq və yaxud millət etnosla iden­tikdir: «Millət - ruhi vəhdət, mədəniyyət, mənəvi məzmun, keç­­mişin irsi, indidə canlı və onda yaradılacaq gələcəklə yaradılan və müdafiə olunan mənəvi vəhdətdir». Başqa bir Azərbaycan filosofu Əlikram Tağıyev isə etnosla bağlı bir neçə tərif verir: etnos -sosial kateqoriyadır; təbiətin övladıdır; mənşə ümumiliyinə əsaslanan kollektivdir; hər şeydən əvvəl müəyyən bir kökə və nəslə malik insan birliyidir. «Millət» anlayışına gəlincə, o yazır: «Etnos ittifaqının yüksək forması olmaq etibarilə millət - insanların sosial-iqtisadi və mənəvi ümu­mi­li­yi zəminində formalaşan müəyyən psixi və milli mənlik şüuru ünsürlərinə malik tarixi birlik formasıdır».

«Millət» termininə bir qədər fərqli prizmadan yanaşan filosof Əbülhəsən Abbasovun fikrincə isə, «millət»i ifadə edən «milli­lik» və «millətçilik» anlayışı bir çox hallarda qarış­dırılır, ix­ti­yari surətdə istifadə edilir: ««Millətçilik» anlayışı bir mil­lə­tin keyfiyyətlərini şişirtmək, nöqsanlarına isə göz yummaq yolu ilə digər millətlərə qarşı qoymaqdırsa, «milli­lik» an­la­yı­şı millətin öz milli mənliyini, milli şüurunu, mədə­niy­yətini, di­nini, tarixini, adət-ənənəsini və s. layiqincə qiymətlən­dir­mə­sini, bununla yanaşı, digər millətlərə də hörmət və lə­ya­qət­lə yanaşılmasını ifadə edir». Yadigar Tür­kel isə yazır ki, millət - eyni şüurlu, adət-ənənəli, mə­də­niy­yət­li, ictimai psixologiyalı, ideologiya­lı, həyat tərzli in­san­la­rın siyasi birliyidir. Ancaq «millət» anla­yışına, bütün özəl­lik­lərini nəzərə alaraq dəqiq tərif ver­mək mümkün deyil: «Tam düzgün açıqlamanın çətinliyin­dən onu çox vaxt «Millət=xalq+dövlət» formulu ilə ifadə etməyə çalışırlar».

«Etnos», «milliyyət», «millət», «xalq» və s. anlayışlara yu­xarıda verilən onlarla təriflərdən görünür ki, bu mə­sə­lə­lər­lə bağlı elmi, fəlsəfi ədəbiyyatda birmənalı fikir yoxdur. Ha­zır­da bu anlayışlar, o cümlədən «millət»lə bağlı elmi ədə­biy­yat­da 300-dən çox tərif mövcuddur ki, bu da hər bir xalqın özünəməxsusluğu, dini-fəlsəfi dünyagörüşü, milli ideolo­gi­ya­sı və s. ilə əlaqədardır. «Milliyyət», yaxud «etnos» dedikdə dili, soykökü, adət-ənənələri və əxlaqı, məişət ümumiliyi və s. bir olan tayfalar birliyi başa düşülməlidir. Ümumiyyətlə, etnosun sinonimi milliyyətdir və burada başlıca olaraq sırf dil, soykök, adət-ənənə, əxlaq və məkan birliyi nəzərdə tutulur. Lakin bu mənada «milliyyət» və «etnos» siyasi-ideoloji əh­ə­miy­yət kəsb etmir. Fikrimizcə, etnos siyasi-ideoloji mənada meydana çıxanda «millət» anlayışı da yaranır ki, bu da, daha çox dövlətin yaranması ilə bağlıdır. Yəni «etnos» və «mil­liy­yət»ə yeni məna verən dövlət olduğu üçün, burada konkret olaraq yalnız bir etnosun hakimiyyətindən söz açmaq artıq çətinləşir, çünki ən yaxşı halda konkret bir etnosun hakim üstünlüyündən söhbət gedə bilər, ancaq həmin dövlətin tər­ki­bindəki bütün etnosları eyniləşdirmək, eyni bir soya, dilə, mədəniyyətə, dinə və s. malik olduğunu söyləmək isə qətiy­yən mümkün deyildir. Görünür, qədim dövrlərdə və orta əsr­lərdə mövcud olmuş dövlətlərdə bu məsələlər bir o qədər vacib olmadığı üçün, indi Midiya, Atropatena, Alba­ni­ya və b. dövlətlərin etnik tərkibi və dili ilə bağlı kifayət qə­dər uy­ğun­suzluqlar meydana çıxmışdır. Etnik kimlik və dilin müəy­­yənləşməsin­də etnos və milliyyət anlayışlarına dar mə­na­da, yəni kon­kret yanaşmaq lazımdır. Etnos və milliy­yət­lə müqayisədə isə «millət» daha geniş anlayışdır və dar çərçivə ilə məhdudlaşdırıla bilməz.

«Millət» tarixən müəyyən bir ərazidə yaşamağa məcbur olan, iqtisadi münasibətlərə malik, bir çox hallarda eyni bir dinə tapınan, zaman-zaman soykökə, dilə, mənəviyyata əsa­sən qohumlaşan və həm birsoylu, birdilli (məsələn, türksoylu, türkdilli) tayfaların, həm də fərqli soylu, fərqli dilli (türk­soy­lu-türkdilli, farsdilli, qafqazdilli və b.) tayfaların siyasi-ideoloji mənada birliyidir. Bu siyasi birliyin ən bariz nü­mu­nə­si dövlətin yaranmasıdır. Dövlətlərin, imperiyaların yaran­ma­sı ilə, hakim və ya qeyri-hakim vəziyyətdə olmalar­ın­dan asılı olmayaraq, eyni bir hakimiyyətin sərhədləri çərçi­və­sin­də yaşamağa məcbur olan (konkret Azərbaycan və İran dövlətlərinin timsalında), bəzən soykökü baxımından türk olmayan tayfalar türkləşərək daha çox türklüyü, azərbaycan­lı­lığı, başqa halda isə soykökü fars olmayan tay­fa­lar fars­laşaraq farslığı, iranlılığı təmsil etmişlər. Doğ­ru­dur, hansı etno­s­un və etnosların (türkdilli, farsdilli, qaf­qaz­dilli və b.) hakimiyyətdə olması, ümumilikdə həmin dövlətin əra­zi­sində yaşayan, ancaq hakim etnosla bağlı olmayan tay­fa­la­rın çox vaxt assimilyasiyası ilə nəticələnmişdir. Ancaq unut­maq olmaz ki, bu proses əsrlər boyu yalnız bir isti­qa­mət­də deyil, qarşılıqlı şəkildə baş vermişdir.

Beləliklə, müxtəlif dövrlərdə soykök və dil baxımından qohum və yad etnoslar bir-birilə qaynayıb-qarışmışdır ki, bunun da nəticəsində artıq «millət» anlayışı çərçivəsində farslaşmış türklərə, türkləşmiş farslara, almanlaşmış fransız­lara, fransızlaşmış almanlara və b. rast gəlmək mümkündür. Bu baxımdan, tarixən, soykökü fars, kürd, talış və s. olması­na baxmayaraq Səlcuqlar, Səfəvilər, Osmanlı Türkiyəsi, Türkiyə, Azərbaycan və b. türk dövlətlərinə xidmət edən ziya­lı­lar, dövlət adamları, eləcə də soykökü türk olub Əhə­mə­ni­lər, Sasanilər, Kiyev-Rus, çar Rusiyası, İran İslam Res­pub­li­kası və b. fars və rus dövlətlərinə xidmət edən tarixi şəx­­siy­yət­lər, mütəfəkkirlər də olmuşdur. Bütün bunlara bax­ma­yaraq əsrlər boyu «hakim millət», «əsas millət» anlayışı da öz yerini qoruyub saxlamışdır ki, bu da dövlətin özəyini təşkil edən aparıcı etnoslarla bağlıdır. Deməli, «millət» an­la­yışı dövlətin yaranması ilə bağlı nə qədər siyasi-ideoloji məna daşısa da, ona yad olan tayfalarla nə qədər qaynayıb-qa­rışsa da, o, özünün başlıca, qohum etnoslarından təşkil olun­masını heç vaxt inkar etməmişdir və edə də bilməz. Belə ki, «millət» anlayışı dövlətçilik baxımından nə qədər siyasi-ideoloji məna daşıyıb, bir-birinə qohum və qohum olmayan etnik qrupları özündə ehtiva etsə də, bir o qədər də onun yaranmasında və dövlət kimi meydana gəlməsində başlıca rol oynayan vahid etnos(lar) və milliyyətlə bağlıdır. Bir sözlə, heç vaxt inkar oluna bilməz ki, istər ən qədim dövrlərdə, istər erkən orta əsrlərdə və ya orta əsrlərdə hər hansı bir dövlət, imperiya yaranarkən əsasən, başlıca rolu bir etnos, yaxud da bir-birinə soykökü etibarilə qohum olan bir neçə etnos oynamış, hətta dövlət də etnosun-tayfanın adı yaxud da, et­no­sun başçısının adı ilə (osman-Osmanlılar, səlcuq-Səlcuqlar, ərəb-Ərəb Xi­la­fə­ti, türk-Türkiyə, alman-Almaniya, fransız-Fran­sa və b.) ad­lanmışdır. Ancaq zaman-zaman həmin döv­lət­də, imperiyada başlıca etnos və ona qohum olan et­nos­lar­la yanaşı, qohum olmayan yad etnos­lar, tayfalar da mühüm rol oynamış, hətta dövlətin, imperiyanın hökmdarları ilə qohumlaşaraq, müəy­yən mənada ona şərik olmağı bacar­mış­lar. Bütün hal­lar­­da isə, hakim etnos və etnoslar, hə­min dövlətdə, impe­ri­ya­da başlıca millət sayılmış­dır və bu gün də belədir, başqa cür də ola bilməz. Deməli, Azər­­bay­can­da milliyyət, etnos baxımın­dan türklər «əsas millət», «ha­kim millət»dir və siyasi-ideoloji məna­da «azər­baycanlı» adlanan millətin 90 faizindən çoxu­nu təşkil edir.

Bu baxımdan, çağdaş dövrümüzdə «millət» anlayışını iki cür fərqləndirmək olar: 1. Millət - vahid əraziyə, tarixə, soy­kö­kə və dilə, milli özünəməxsusluğa, adət-ənənələrə və əxlaqi dəyərlərə əsaslanan etnosların siyasi-ideoloji birliyidir; 2. Mil­lət - qarışıq və sinkretik mədəniyyətə, dini-fəlsəfi dünya­gö­rü­şə, bir-birinə yaxın adət-ənənələrə, bununla yanaşı vahid əra­ziyə, hətta bu ərazidə qədim dövrlərdə mövcud olmuş dövlətçilik ənənələrinə eyni şəkildə iddialı, ancaq soykökə və dilə görə bir-birinə yad olan, zaman-zaman qaynayıb-qarışan etnosların birinin müəyyən, yaxud da başlıca üstünlüyü (həmin etnoslardan birinin dilinin dövlətdə əsas dil olması, sayca çoxluğu, dövlət atributlarında təmsilçiliyi və s.) nətic­ə­sin­də meydana çıxmış siyasi-ideoloji birlikdir. Deməli, bi­rin­ci­ni «monomillət» (tək bir etnos, tək bir millət və s.) ikincini isə «polimillət», yaxud da «polietnos»lu mil­lət (çünki bu­ra­da «çoxmillətlilik» əsas deyil, tək bir mil­lət, ancaq bir-birinə soykök və dil baxımdan fərqli etnos­la­rın birliyi əsasdır) ad­lan­­dırmaq olar. Bəllidir ki, hazırda dün­­yanın çağdaş si­ya­səti, demokratik dəyərləri, qlobal­la­şa­ma, milli və dini dö­züm­lü­lük və s. amillər üstünlüyü «po­li­mil­lətə», daha doğru­su «po­li­etnos»lu millətə verir.

Fikrimizcə, «xalq» anlayışı «etnos», «milliyyət» və «mil­lət» anlayışları ilə müqayisədə daha geniş anlayışdır. «Xalq» anlayışı bir tərəfdən «milliyyət»dən (etnos olmaq­dan) «millət»ə (siyasi-ideoloji birliyə) keçiddirsə, başqa tərəf­dən «milliyyət» (etnos) və «millət»i ümumi şəkildə ifadə ed­ən bir məfhumdur. Yəni soykök, dil, mədəniyyət, adət-ənənə, əxlaq və s. baxımdan bir-birinə yad və ya doğmalığın­dan asılı ol­ma­ya­raq onların vətəndaş ümumiliyi «xalq» adlana bilər. Mə­sə­lən, «Azərbaycan xalqı» dedikdə, hazırda burada yaşayan, bu öl­kənin vətəndaşı olan bütün etnik qruplar, millətlər (türk, rus, gürcü, fars, talış, tat, ləzgi, avar, kürd, ukraynalı, latış və b.) başa düşülür. Heç kim deyə bilməz ki, hazırda onlardan hər hansı biri Azərbaycan xalqının tərkibinə aid de­yil. Fikrimizcə, «Azərbaycan xalqı» termini çağdaş dövrün tələblərinə uyğun şəkildə formalaşıb, müəyyən status alana qədər Azərbaycanda yaşayan bütün etnik qrupların və mil­lət­lərin ümumiliyini ifadə etmək üçün, dini mənsu­biy­yət­lə­ri­nə görə «ümmət»-«müsəlman», «Qaf­qaz müsəlmanları», «is­­lam milləti», etnik kimlik baxımın­dan «tatar», «per­si­yan», «türk»-«türk dili», «türk milləti» və b. anlayışlardan is­tifadə olunmuşdur.